БИСМИЛЛОҲИР РАҲМОНИР РАҲИЙМ

1-боб. Пул ё мол бирлан берилган қарзнинг узилмоғига бирор нарсани гаров ёхуд бирор кишини кафил қилмоқ ҳақида

Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам бундай дедилар: «Бану Исроилга мансуб бир яҳудий иккинчи бир яҳудийдан қарз сўради. Шунда қарз бергувчи: «Менга ишончли гувоҳлар келтир!» — деди. Қарз олгувчи: «Аллоҳнинг гувоҳлиги кифоя» — деб айтди. Қарз бергувчи: «Ундай бўлса, менга кафил келтир!» — деди. Қарз олгувчи: «Аллоҳнинг кафиллиги кифоя», — деди. Қарз бергувчи: «Рост гапни айтдинг», — деди-да, унга муайян муддатга қарз берди . Кейин, қарз олган одам кемага ўлтириб равона бўлди-да, мўлжаллаган ишларини адо этгач, қарз берган одамга олган қарзини вақтида олиб бориб бериш учун кема ахтара бошлади, аммо бирорта ҳам кема топа олмади. Ноилож, у бир ёғочни олди-да, ичини ўйиб, кавагига минг динор ва қарз берган кишига ёзган хатини тиқиб қўйди. Сўнг, кавак оғзини беркигиб, ёғочни денгиз соҳилига олиб келди-да: «Ё парвардигоро, менинг бир одамдан минг динор қарз олга нимни ва у гувоҳ келтирмоғимни талаб қилганда «Аллоҳнинг гувоҳлиги кифоя» деганимни, сўнг у сенинг гувоҳлигингга рози бўлиб, кафил келтирмоғимни талаб қилганда «Аллоҳнинг кафиллиги кифоя» деганимни ва у сенинг кафиллигингга рози бўлганини билурсан. Кейин, мен унинг ҳақини вақтида олиб бориб берииш учун кема топишга кўп ҳаракат қилдим, аммо тополмадим. Энди, бу омонатни сенга ишониб топширурман» — деб ёгочни денгизга ташлади, ёгоч денгизда кўздай ғойиб бўлди.
Сўнг, у ўз юртига борадирган кема ахтара бошлади. Унга қарз берган бояги киши хусусига келсак, у: «Шояд қарз олган киши бирор кемада пулимни олиб келиб қолган бўлса, бориб қарай-чи!» — деди-да, уйидан чиқиб соҳилга борди. Шунда унинг кўзи сувда қалқиб турган бир ёгочга тушиб, ўтинга яраб қолар» деган ўй бирлан уни уйига олиб кетди.
Уйига боргач, еғочни арралаб эрди, ичидан пул ва бир хат чиқди. Шу аснода қарз олган киши етиб келиб, унга минг динор узатди-да: «Оллоҳ таоло ҳақи, қарзимни вақтида олиб келиб бериш учун тинмай кема ахтардим, аммо ҳозир мен келган кемадан илгарироқ йулга чиқадирган кема тополмадим» — деб узр айтди. Қарз берган киши унга: «Менга бирор нарса жўнатиб эрдингми?» — деди. Қарз олган киши: «Сенга ҳозир айтдим-ку, ахир, бундан илгарироқ етиб келиш учун кема тополмадим, деб!» — деди. Шунда қарз берган киши унга: «Дарҳақиқат, Оллоҳ таоло еғоч ичида юборган нарсанг-ни сенинг номингдан менга етказди», — деди. Сунг қарз олган киши узи бирлан олиб келган минг динорни қайтариб олиб кетди».

2-боб. Оллоҳ таолонинг қавли: «Ул кишиларики, улар бирлан аҳд-паймон қилдингиз, бас, уларга уз ҳиссаларини берингиз» («Нисо» сураси, 33-оят)

Ибн Аббос разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
«Оллоҳ таолонинг «Ҳар бир инсон учун маволий таъйин қилиб қуйдик» деган қавлидаги «маволий» сузининг маъноси «меросхурлар» демақдур. «Ул кишиларики, улар бирлан аҳд-паймон қилдингиз...» деган қавли эрса муҳожирларни англатур, чунки муҳожирлар Мадинага келганда Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам уларни ансорлар бирлан аҳду паймонли биродар қилиб қўйган эрдилар. Мана шу аҳду паймонга биноан, муҳожир марҳум ансорий биродарига (қариндош бўлмаса-да) меросхўр бўлар эрди. Оллоҳ таолонинг «Ҳар бир инсон учун ота-она ва (бўлак) қариндошлар қолдириб кетган меросга меросхурлар таъйин қилиб қўйдик» деган ояти каримаси нозил бўлгач, муҳожирлар бирлан ансорларнинг узаро меросхурлиги бекор қилинди. Энди, улар васиятга биноан ўз насибаларини оладирган бўлдилар».

Анас разияллоҳу анҳу:
«Абдурраҳмон ибн Авф бизнинг ҳузуримизга келди, шунда Жаноб Расулуллоҳ у бирлан Саъд ибн ар-Рабийъни ака-ука тутинтириб қуйдилар», — дейдилар.
Осим бундай деб хабар қиладилар: «Мен Анас разияллоҳу анҳуга: «Сиз Жаноб Расулуллоҳнинг «Исломда қасам ичиш йўқ» (жоҳилият даврида аҳду паймон қилишган нарсаларга Исломда аҳду паймон қилинмас) деганларини эшитганмисиз?» — дедим. Анас менга жавобан: «Жаноб Расулуллоҳ менинг ҳовлимда (уйимда) Қурайш бирлан ансорларни ўзаро онт ичириб, ака-ука тутинтириб қўйганлар», — дедилар». (Исломда, агар зарур булса, Оллоҳ таолонинг номини айтибгина қасам ичиш жоиздур).

3-боб. Кимки бирор маййитнинг қарзини ўз бўйнига ол-ган булса, ундан қайта олмас!

Бу ерда 3-бобдаги ҳадис такрорланган.

Жобир ибн Абдуллоҳ разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам (менга): «Агар Баҳ-райндан мол келса, сенга ундан шунча ва шунча берурман»— деб ваъда қилиб эрдилар. Аммо, ул мол келгунча Жаноб Расулуллоҳ вафот этиб қолдилар. Баҳрайндан мол келгач, Абу Бакр: «Жаноб Расулуллоҳ кимга Баҳрайн молидан ваъда қилган бўлсалар, менинг ҳузуримга келиб, (ваъда қилинган) моли-ни олеин!» — деб эълон қилдилар. Шунда мен Ҳазрат Абу Бакрнинг ҳузурларига бориб: «Жаноб Расулуллоҳ менга Баҳрайн молидан шунча ва шунча ваъда қилгандилар», — дедим. Ҳазрат Абу Бакр менга ушал молдан бердилар. Санаб курсам, у беш юз (динор) эркан. Кейин, Ҳазрат Абу Бакр: «Яна икки ҳисса ол!» — дедилар».

4-боб. Жаноб Расулуллоҳнинг даврларида Абу Бакрни бир қўшни қабила бошлиги ўз ҳимоясига олгани ва Абу Бакр бирлан Қурайш катталари ўртасидаги келишув ҳақида

Жаноб Расулуллоҳнинг жуфти ҳалоллари Оиша онамиз разияллоҳу анҳо:
 «Эсимни танибманки, ота-онам (Ислом) динига эътиқод қилишур», — дейдилар.

Оиша разияллоҳу анҳо ривоят қиладилар:
 «Эсимни танибманки, ота-онам (Ислом) динига эътиқод қилишур ва деярли ҳар куни эрталаб еки кечқурун Жаноб Расулуллоҳ бизникига келиб турардилар. Мусулмонлар қийин аҳволга тушиб қолган-да Абу Бакр Ҳабашистон тарафга ҳижрат қилдилар. Ул киши «Барк ул-Ғимод» деган жойга етганларида Қорат қабиласи-нинг бошлиги Ибн Дагина дуч келиб: «Қаерга кетаётирсиз?»— деб сўради. Шунда Абу Бакр: «Қавмим мени юртимдан ҳайдаб чиқарди, энди мен ер юзини кезиб, раббимга ибодат қилмоқ-чиман», — дедилар. Ибн Дағина: «Сиз каби яхши инсон ўз юртидан чиқариб юборилмас, ўзи ҳам чиқмас! Чунки, сиз бева-бечораларга ердам қилиб тургувчи, қариндош-уруғларин-гизга меҳр-оқибат кўрсатгувчи, кўпчиликнинг оғирини енгил қилгувчи, меҳмоннавоз ва мусибат етганларга ҳамдард киши-сиз. Мен сизнинг қўшнингиздурман, (қўшни эрса қўшнисига озор етмоғига йўл қўймас), ортингизга қайтингиз, юртингизда парвардигорингизга ибодат қилаверингиз!» — деди-да, ул ки-шини йўлдан қайтариб, Қурайшнинг улуғлари олдига олиб борди. Сўнг, Ибн Дагина уларга: «Абу Бакрга ўхшаш одамлар юртидан ҳайдаб чиқарилмас, ўзи ҳам чиқиб кетмас! Камбағалпарвар, қариндош-уруғга раҳм-шафқатли, кўпчиликнинг ғами-ни ейдирган, меҳмондўст, мусибат тушганга ердам қўлини чўзадирган инсонни ўз юртидан ҳайдайсизларми?!» -- деди. Шунда Қурайш зодагонлари Ибн Дағинага қулоқ солиб, Абу Бакрга омонлик ваъда қилдиларда, Дағинага: «Абу Бакрга буюр, ўз уйида раббига ибодат қилаверсин, қариндош-уруғла-рига раҳм-шафқат қилаверсин, меҳмондўстликни давом эттираверсин, хоҳлаган (китобини) ўқийверсин, лекин бу нарсалари бирлан бизга азият етказмасин, намоз ва Қуръонни паст овоз бирла ўқисин! Чунки, биз болаларимиз ва аёлларимиз-нинг унинг таъсирига берилиб кетишларидан қурқамиз», — дейишди. Сўнг, Ибн Дагина Абу Бакрга Қурайш уруғларининг сўзини тўла-тўкис етказди. Шу кундан бошлаб, Абу Бакр ўз уйларида тоат-ибодат қиладирган бўлдилар. Кейинчалик, ул киши ўз ҳовлиларида бир маежид бино қилиб, ўша ерда тоат-ибодат ва Қуръон тиловати бирлан машғул бўлдилар. Абу Бакрнинг намоздаги ва ундан кейинги тиловатларини эшитган мушрик аел ва болалар ажабланиб, ҳайрон бўлишиб, се-кин-аста ул кишининг таъсирига берила бошлади. Абу Бакрнинг кунгиллари жуда юмшоқ бўлиб, тиловат чоғида ўзларини йиғидан тўхтата олмасдилар. Бу ҳолат мушрик аёл ва болалар-га янада қаттиқ таъсир кўрсата бошлади. Бундан хавотирга тушган Қурайш катталари Ибн Дағинага одам юбориб: «Биз Абу Бакрдан фақат ўз уйида тоат-ибодат қилишни ва бошқа-ларга эшиттирмай тиловат қилишни талаб қилган эрдик. Лекин, у ҳовлисининг саҳнига маежид қуриб олиб, ўша ерда баралла намоз ўқиб, тиловат қилмоқда. Биз бола-чақаларимизнинг унинг таъсирига тушиб қолишидан қўрқамиз. Агар ибодат бирла тиловатни паст овоз бирла адо этеа, этеин, акс ҳолда сенинг ҳимоянгдан воз кечеин! Биз уртамиздаги аҳдни бузишни истамадик, аммо унга ошкора тиловат қилишга рух-сат бермагаймиз!» — дейишди. Кейин, Ибн Дағина Абу Бакрнинг ҳузурларига келиб: «Сиз хусусингизда Қурайш катталари-га ваъда берганимни билурсиз, ё сиз тоат-ибодатингиз ва тило-ватингизни баланд овоз бирлан ўқимайсиз еки мен (ўз) ваъдамни зиммамдан соқит қилурман, чунки баъзиларнинг «Ибн Дағина ваъдасининг устидан чиқолмабди» деган гапини эшитишни хоҳламасман!» — деди. Шунда Абу Бакр: «Мен сенинг ҳимоянгдан воз кечдим, менинг молу жоним Оллоҳнинг ҳимоясидадур», — дедилар.
Жаноб Расулуллоҳ ўшал кунлари Маккада бўлиб, мусулмонларга: «Менга хобимда ҳижрат қиладирган ерларингиз кўрсатилди. У икки тошлоқ ўртасидаги хурмозор ерда эркан», — дедилар. Жаноб Расулуллоҳ шундай деганларидан кейин, Маккадаги баъзи мусулмонлар ва Ҳабашистонга ҳижрат қилган кишилар Мадина томон йўл олдилар. Ҳазрат Абу Бакр ҳам йўлга ҳозирландилар. Жаноб Расулуллоҳ буни кўриб: «Менга ҳижрат изн этилгунча кутиб туринг» — дедилар. Абу Бакр: «Отам сизга фидо бўлсинлар,  сиз рухсат берилишини истайсизми?» — дедилар. Жаноб Расулуллоҳ: «Ҳа», — дедилар. Шундан сунг, Абу Бакр Сиддиқ Жаноб Расулуллоҳ бирлан қиладирган сафарга ҳозирлик кўра бошладилар. Бунинг учун иккита кучли туяни тўрт ой давомида самур дарахти барглари бирлан парвариш қилдилар».

5-боб. Қарз хусусида

Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «(Исломнинг дастлабки даврида) Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва сал-ламнинг қошларига қарздор маййитни олиб келишса, ул зот: «Қарзини узиш учун бирор нарса қолдирганми?» — деб сўрар, агар қолдиргани айтилса, унга шахсан узлари жаноза уқир эрдилар. Акс ҳолда ул зот мусулмонларга: «Биродарингизга ўзларингиз жаноза ўқийверингизлар!» — деб айтар эрдилар. Оллоҳ таоло мушрикларга тобеъ бир қанча ерларни Жаноб Расулуллоҳга фатҳ қилиб бергач, ул зот: «Мен мўминларга (дунё ва охиратга тааллуқли барча ишлари хусусида) узларидан ҳам ҳақлироқман. Мўминлардан кимки вафот қилиб, ўзидан кейин қарз қолдирган бўлса, унинг қарзини узишни мен буйнимга олурман ва кимки ўзидан кейин мол-дунё қолдирган булса, у унинг меросхурлариникидур» — деб марҳамат қилдилар».