1-боб. Экин ва дарахт экишнинг фазилати ҳақида

Оллоҳ таолонинг қавли:
 «Сизлар узларингиз экаётган экинингиз хусусида ҳеч ўйлаб кўрдингизларми? Уни сизлар ундирурсизларми ёки Биз ундирурмизми?! Агар Биз истасак, албатта уни қуруқ чўп қилиб қўйган бўлур эрдик!» («Воқиъа» сура-си, 63—65-оятлар).

Анас разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
«Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Қайси бир мусулмон бирор дарахт ёҳуд бирор экин экса-ю, унинг ҳосилидан инсон, қуш ёки ҳайвон еса, бунинг учун унга ажру савоб ато этилур» — деб марҳамат қилдилар».

2-боб. Деҳқончилик қуролларини бировлардан қизғаниб уйга олиб кириб қуйишнинг оқибати емон эканлиги хусусида

Абу Умома ал-Боҳилий разияллоҳу анҳу омоч еки бошқа бир деҳқончилик асбобини куриб:
 «Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Бу (нарсани, унга узгалар муҳтож булиб турган бир маҳалда), қайси қавм (қизғаниб даласидан) уйига олиб кириб қуйса, албатта (ушал қавмнинг) уйига хорлик кирур» — деб марҳамат қилганлар», — дедилар.

3-боб. Экинни қуриқлаш учун ит боқиш ҳақида

Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Кимки ит боқса, ҳар кунги амали солиҳларидан икки қийротини бой берур, (аммо) пода ва экинни қуриқловчи (ҳамда овчи) ит бундан мустаснодур»— деб марҳамат қилдилар».
Бу ерда юқоридаги ҳадис бир неча бор мазмунан такрорланган.

4-боб. Ер ҳайдашда ҳўкиздан фойдаланиш ҳақида

Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам бундай деб марҳамат қилдилар: «Қадимда бир киши бир ҳукизни миниб кетаеттан эрди, бирдан у инсон тилида: «Мен миниш учун эмас, балки ер ҳайдаш учун яратилганман», — деди. Унинг инсон тилида сузлаганига мен, Абу Бакр ва Умар ишонурмиз. Бир куни бир бури подадан бир қўйни олиб қочди. Чўпон уни қувиб, (қўйни қутқариб олганда), бури унга: «Қуйингни арслон оладирган куни (сен тумтарақай қочиб қолиб), чўпонлик қиладиган ким-са қолмаганда, мен подангга чўпонлик қилиб, (улардан хоҳлаганимни ерман)», — деди. Мен, Абу Бакр ва Умар ушал бурининг инсон тилида сузлаганига ишонурмиз».

5-боб. Киши: «Хурмозорни (парвариш қилишда) менга ердам берсанг, кифоя, ҳосилига шерик бўлурсан»— деб айтса, (жоизми?)

Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Ансорлар Набий саллаллоҳу алайҳи ва салламга: «Хурмозорларимизни биз ва муҳожир биродарларимиз ўртасида булиб берингиз!» — дейишди. Жаноб Расулуллоҳ (кейинчалик ўрталарида бирор келишмовчилик чиқмасин, деган мақсадда): «Йўқ», — дедилар. Шунда ансорлар (муҳожирларга): «Ундай булса, хурмоларни (парвариш қилишда) бизга ёрдам берсангизлар, кифоя, ҳосилига шерик қилурмиз», — дейишди. (Сўнг ансору муҳожирлар): «Қулоқ осдик ва итоат этдик», — дейишди».

6-боб. Дарахтларни, шу жумладан хурмоларни кесиш ҳақида

Анас разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Набий саллаллоҳу алайҳи ва саллам бир хурмозорни кесишни буюриб эрдилар, у кесиб ташланди».
Абдуллоҳ разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар.
«Набий саллаллоҳу алайҳи ва саллам Бану Назир хурмозорининг бир қисмига ўт қуйдирдилар ва бир қисмини кестириб юбордилар. Ул хурмозорнинг номи «Бувайра» булиб, Ҳассон унинг ҳақида қуйидаги сатрларни битган:
«Зарра қийналмай Луай сардорлари, Бувайра узра еқди катта гулхан».

Рофиъ ибн Хадийж ривоят қиладилар:
«Биз Мадинада энг куп деҳқончилик бирлан шуғулланадиган кишилар булиб, ер-ни унинг бир қисмига ер эгаси учун экиш шарти бирлан ижарага берардик. Шунда, баъзан ер эгаси, баъзан ерни ижа-рага олган одам (ҳар хил сабабларга кура) зарар курарди. Шунинг учун Жаноб Расулуллоҳ ерни ижарага беришдан биз-ни қайтардилар. Уша пайтларда тилла ва кумуш (ерни ижарага бериш муомаласида) йўқ эрди».

7-боб. Ҳосилнинг ярми еки шунга яқин қисмини олиш шарти бирлан шерикликка экин экиш ҳақида

Абу Жаъфар ривоят қиладилар:
 «Мадинада ҳосилнинг учдан бир ва туртдан бир қисмини олиш шарти бирлан шерикликка экин экмаган муҳожир хонадони йуқ эрди. Али, Саъд ибн Молик, Абдуллоҳ ибн Масъуд, Умар ибн Абдулазиз, ал-Қосим, Урва ибн аз-Зубайр, Абу Бакр хонадони, Умар хонадони, Али хонадони, Ибн Сирийн шерикликка экин экишган».
Абдурраҳмон ибн ал-Асвад ривоят қиладилар:
 «Мен Абдур-раҳмон ибн Язид бирлан шерикликка деҳқончилик қилардим. Ҳазрат Умар: «Агар уруғни мен олиб келсам, ҳосилнинг ярми меники, агар сизлар олиб келсангизлар ҳам, худди шундай» — деб бир неча киши бирлан шерикликка экин экишга келишдилар».

Ал-Ҳасан.
 «Агар икки кишидан бири ер эгаси булиб, деҳқончилиқдаги сарф уртада булса, иккаласининг ҳосилни тенг булиб олиши жоиз», — дейдилар. Бу фикрга аз-Зуҳрий ҳам қўшиладилар. Ал-Ҳасан: «Пахтани тент шерикликка териб олса бўлади», — дейдилар. Иброҳим, Ибн Сирийн, Ато, ал-Ҳакам, аз-Зуҳрий ва Қатода шерикликка тўқилган матонинг учдан бири ёки туртдан бири берилса, жоиз», — дейишади.

Абдуллоҳ ибн Умар разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Набий саллаллоҳу алайҳи ва саллам етиштириладиган ҳосилнинг ярмини олиш шарти бирлан Хайбар ерларини (яҳудийларга) ижарага бердилар. Ҳосилнинг ўзларига тегишли қисмидан юз васағини, яъни саксон васақ хурмо ва йигирма васақ арпани хотинларига ажратар эрдилар».

Ҳазрат Умар Хайбар ерларини тақсимлаётиб, пайғамбаримизнинг оилаларига ер-сув ёки васақ (ҳосилдан улуш) олишни таклиф этдилар. Оиша разияллоҳу анҳо ерни танладилар.

8-боб. Ижарага ер берса-ю, аммо неча йилга бераётганини айтмаса, (жоиздур)

Ибн Умар разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам мевали дарахтлар ва полиз экинлари ҳосилининг ярмини олиш шарти бирлан Хайбар ерларини (яҳудийларга) ижарага бердилар».

9-боб.

Ибн Аббос разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам корандалик йули (усули) бирлан экин экиш (деҳқончилик қилиш)дан қайтармаганлар, аммо ул зот: «(Корандаликка ажратган ерингизни) биродарингизга инъом қилмоғингиз (ул ердан фойдалангани учун) ундан ҳақ олмогингиздан яхшироқдур» — деб марҳамат қилганлар».

10-боб. Яҳудийлар бирлан корандалик усулида деҳқончилик қилиш ҳақида

Бу ерда Жаноб Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳар йилги ҳосилнинг ярмини олиш шарти бирлан Хайбар ерларини яҳудийларга ижарага берганлари ҳақидаги ҳадис қайтарилган.

11-боб. Корандаликдаги макруҳ шартлар ҳақида

Рофиъ разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
«Биз Мадинада энг ери кўп одамлар бўлиб, корандаларга: «Ернинг мана бу булагига ўзингиз учун, мана бу бўлагига эрса биз учун экасиз!»— деб шарт қўяр эрдик. Шунда баъзан коранданинг экини ва баъзан ер эгаси учун экилган экин нобуд бўлар эрди.
Шунинг учун Жаноб Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам корандалик усулида деҳқончилик қилишдан қайтардилар».

12-боб. Агар киши бирор қавмнинг донини уларнинг рухсатисиз, аммо манфаатларини кўзлаб   экса...

Бу ерда «Одам еллаб ишлатиш ҳақида китоб»нинг 12-бобидаги ҳадис такрорланган.

13-боб. Жаноб Расулуллоҳ саҳобаларининг вақф ва хирож ерлари ҳамда уларнинг шериклик ва корандалик усулида деҳқончилик қилганлари ҳақида

Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам Ҳазрат Умарга:
 «Ерингни таг-туги бирлан, (яъни) сотилмайдирган, лекин ҳосили нафақа ва садақа қилинадиган шарт бирлан вақф қилгил!» — деганлар.

Ҳазрат Умар:
 «Агар менинг давримдаги мусулмонлар (илгариги мусулмонларга нисбатан молталаброқ) бўлмаганларида эрди, бирор қишлоқни фатҳ қилишим бирланоқ, мен уни Жаноб Расулуллоҳ Хайбарни тақсимлаганлари каби, (ҳосилнинг муайян қисмини олиш шарти бирлан) ўшал қишлоқ аҳлининг ўзига тақсимлаб берган бўлур эрдим!» — деб айтганлар. (Демак, Ҳазрат Умар ўз даврларидаги мусулмонларнинг кайфияту табиатлари тақозосига кура, фатҳ қилинган ерларни муайян шартлар бирлан эгаларига қайтармай, мусулмонларга нақф қилиб берганлар).

14-боб. Ўлик ерни жонлантирадирган киши хусусида

Умар разияллоҳу анҳу:
 «Кимки ўлик ерни жонлантирса, ул уникидур», — деганлар.

Оиша разияллоҳу анҳо ривоят қиладилар:
«Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Кимки эгасиз ерни обод қилса (ёки ўзлаштирса), ул ўшал ерга барчадан кўра ҳақлироқдур» — деб марҳамат қилганлар».

Урва разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
«Ҳазрат Умар разияллоҳу анҳу ҳам халифалик даврларида эгасиз ер хусусида шундай деб ҳукм чиқарганлар».

15-боб.

Ибн Умар разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
«Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам Ақиқ водийсидаги Зулҳулайфада дам олиб  турганларида бир туш кўрдилар, тушларида ул зотга: "Сиз! (Зулҳулайфадаги) Муборак Батҳодасиз» — деб айтилди».

Мусо:
 «Солим биз бирлан туялар боғлаб қўйиладирган жойга келди-да, туясини чуктирди. Абдуллоҳ (ибн Умар) ҳам Жаноб Расулуллоҳ дам олган ана шу жойда туясини чўктириб дам олар эрди. Бу жой Ақиқ водийсининг қоқ ўртасидаги масжид бирлан йўл оралиғидадур», — дедилар.

Умар разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам Ақиқ водийсида эканликларида: «Бул кеча парвардигорим ҳузуридан бир фаришта келиб, менга: «Ана шу Муборак Водийда намоз ўқингизда, сунг: «Мен ҳажни умрага айлантирдим (ҳаж урнига умра қилдим)» — деб айтингиз!» — деди», — дедилар».

16-боб. Агар ер эгаси (корандага): «Оллоҳ таоло сени (бул ерда қай шарт асосида қолдиришга) қарор қилган бўлса, мен ҳам (ўшал шарт асосида) қолдиришга қарор қилдим» — деса-ю, лекин қанча муддатга қолдираётганини айтмаса ва иккаласи шунга рози булса...

Ибн Умар разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «(Отам) Умар ибн ал-Хаттоб разияллоҳу анҳу яҳудий ва насронийларни Ҳижоз еридан бадарға қилдилар. Чунки, Жаноб Расулуллоҳ Хайбарни мағлуб қилганларида яҳудийларни ул ердан чиқариб юбормоқчи булган эрдилар. Шунда яҳудийлар Хайбар ерларидан олинадиган ҳосилнинг ярмини бериш шарти бирлан шул ерда қолдиришларини илтимос қилган эрди. Жаноб Расулуллоҳ уларга: «Биз сизларни (узларингиз айтган) шарт асосида Хайбарда қолдиришга қарор қилдик, аммо истаган вақтимизда сизларни бул ердан чиқариб юборурмиз», — деган эрдилар. Сунг яҳудийлар, Ҳазрат Умар уларни Таимо ва Арийҳога чиқариб юборгунларига қадар, Хайбарда қолишди».

17-боб. Жаноб Расулуллоҳ саҳобаларининг деҳқончилик ва боғдорчилик борасида бир-бирларига кўмаклашганлари хусусида

Рофиъ ибн Хадийжривоят қиладилар:
«Зуҳайр ибн Рофиъ: «Жаноб Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам бизни ўз фойдамизни кўзлаб иш қилишдан қайтардилар», — дедилар. Меи: «Жаноб Расулуллоҳ не деган бўлсалар, туғридур», — дедимю Сўнг, Зуҳайр (гапларида давом этиб) бундай дедилар: "(Бир куни) Жаноб Расулуллоҳ мени ҳузурларига чақирдиларда: "Экинзор (дала)ларингизни не қилаётирсизлар?» — дедилар Мен: "Биз далаларимизни ариқлари четида ўсган ўтлари ҳамда етиштирилган хурмо ва арпанинг бир неча васағи бадалига ижарага бераетирмиз», — дедим. Шунда Жаноб Расулуллоҳ: «Ундай қилмангизлар, далаларингизга ё ўзларингиз экин экингизлар еки уларни (ҳақ олмай) бировга экин экишга берингизлар ёхуд уларни (экин экмай) ташлаб қўйингизлар!»— дедилар. Мен (ул зотга жавобан): «Амрингизга қулоқ осдим ва бўйинсундим!» — дедим».

Жобир разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
«Илгарилари одамлар ҳосилнинг учдан бир, тўртдан бир ва тенг ярмини олиш шарти бирлан ерни ижарага беришарди. Жаноб Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам (бизни) бундай қилишдан қайтардилар-да: «Кимнинг ери бўлса, унга ўзи эксин еки уни бирорта (мўмин) биродарига ҳадя қилсин еки уни ўз ҳолига ташлаб қуйсин!» — дедилар».

Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Жаноб Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Кимнинг ери бўлса, унга ўзи эксин еки уни мўмин биродарига ҳадя этеин, агар ҳадя этишни истамаса, уни ўз ҳолига ташлаб қуйсин!» — дедилар».

Ибн Аббос разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
«Набий саллаллоҳу алайҳи ва саллам ерни ижарага беришни таъқиқламадилар, балки: «Ерни ўз (мўмин) биродарига ҳадя қилиш ундан (маълум миқдорда) ҳақ олгандан кўра афзалроқ!» — дедилар».

Нофиъ разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Ибн Умар разияллоҳу анҳу ўз далаларини Жаноб Расулуллоҳ, Абу Бакр, Умар ва Усмон даврларида ҳам, Муовия амирлигининг дастлабки даврида ҳам ижарага берар эрдилар. (Бир куни) Ибн Умар одамлардан Рофиъ ибн Хадийжнинг «Жаноб Расулуллоҳ далаларни ижарага беришдан қайтарганлар» деб айтганини жштдилар-да, ул кишининг ҳузурига йўл олдилар, шунда мен ҳам бирга бордим. Ибн Умар (Рофиъга): «Мен (яхши) биламанки, биз Жаноб Расулуллоҳнинг даврларида далаларимизни ариқлари бўйида ўсган ўтлари ва (арпа) сомони бадалига ижарага берур эрдик» — деб эътироз билдирдилар».

Солим разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Абдуллоҳ ибн Умар разияллоҳу анҳу: «Мен Жаноб Расулуллоҳнинг даврларида ернинг ижарага берилганини (яхши) билурман» — деб айтар эрдилар. Сунг, ул киши: «Жаноб Расулуллоҳ ерни ижарага бериш хусусидаги ҳукмни бекор қилган булсалар-у, мен ундан бехабар қолган бўлсам-чи?» — деган хавотирлик бирлан ерни ижарага бермай қўйдилар».

Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
«Бир куни Жаноб Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам (саҳобалар бирлан) гаплашиб ўлтирган эрдилар, ҳузурларида бир бадавий ҳам бор эрди. Шунда Жаноб Расулуллоҳ: «Жаннат аҳлидан бўлмиш бир киши (жаннатда) деҳқончилик қилишга Оллоҳ таолодан рухсат сўради. Оллоҳ таоло унга: «Кўнглинг тусаган нарса (ноз-неъмат)лар ичра эмасмисан?!» — деди. Бояги киши: «Бу ерда ҳамма нарса муҳайё булса-да, мен деҳқончилик қилмоқчиман»,— деди. Кейин, у дон эқди, эккан донлари тезда униб чиқиб, мул ҳосил берди. Кейин, у уриб олиб, тоғлар каби баланд-баланд хирмонлар уйди. Шунда Оллоҳ таоло бояги киши-га: «Эй Одам боласи, бу ҳам сенга кам, чунки сени ҳеч нарса туйдира олмас!» — деб айтди», — дедилар. Шунда ҳузурларидаги бадавий: «Ё Расулаллоҳ, ўшал одам ё қурайший ёхуд ансорий бўлса керак, чунки қурайший ва ансорийлар деҳқондурлар, биз бадавийлар эрсак, деҳқон эрмасмиз», — деди. Унинг бул гапидан Жаноб Расулуллоҳ кулиб юбордилар».

18-боб. Кўчат (экин) экиш ҳақида

Саҳл ибн Саъд разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
 «Биз жумъа куни келса, хурсанд бўлур эрдик. Чунки, бизнинг бир кампиримиз булиб, жумъа куни у биз ариқлар буйига экиб қўйган қанд лавлагидан оларди-да, унга бир оз арпа қушиб, қозонда қайнатиб қўяр эрди. Оллоҳ таоло ҳақи, ул таомда на гўшт ва на ёғ бўлар эрди. Биз ҳар сафар жумъани ўқиб булиб, ўшал кампирни кўргани борар, ул эрса бизга мазкур таомдан келтирар ва биз уни тановул қилар эрдик. Жумъа кунидан хушнуд булишимизнинг боиси шул эрди. Биз (ўшал кезларда) жумъани ўқигачгина тушлик ва қайлула қилар эрдик».

Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:
«Одамлар: «Абу Ҳурайра Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадисларини кўп айтур, муҳожир ва ансорлар эрса ул зотнинг ҳадисларини Абу Ҳурайрачалик кўп билмаслар», — дейишур. (Бунинг боиси) — муҳожир биродарларим бозорларда бор-барака қилиш бирлан банд бўлишган кезларда мен қорним тўйиши бирлан кифояланиб Жаноб Расулуллоҳнинг хизматларини қилиб юрдим, улар бўлмаган жойларда бўлдим, улар эшитмаган нарсаларни эшитиб, ед олдим. Шунингдек, ансорий биродарларим ўз мол-мулклари (ва экин экиш) ишлари бирлан банд эрдилар. Мен эрсам, бир мискин сифат одам булиб, улар эшитмаган нарсаларни эшитиб, ёд олдим. Жаноб Расулуллоҳ бир куни: «Кимки ушбу ҳадисимни тугатгунимча кийимини ерга ейиб ўлтириб, ҳадисимни тугатганимдан кейин, уни   йиғиб олиб бағрига босса, мендан эшитганларини ёддан чиқармайдиган бўлур», — дедилар. Шунда мен чакмонимни ерга ейиб қўйдим, ҳадис тугагач, уни олиб бағримга босдим.   Шу-шу Жаноб  Расулуллоҳдан нимаики  эшитсам, ёдимда қоладиган бўлди».