بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

الْمُقَدِّمَةُ

الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعَالَمِينَ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ وَصَلَّى الله عَلَى مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ وَعَلَى جَمِيعِ الأنْبِيَاءِ وَالْمُرْسَلِينَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّكَ يَرْحَمُكَ الله بِتَوْفِيقِ خَالِقِكَ ذَكَرْتَ أَنَّكَ هَمَمْتَ بِالْفَحْصِ عَنْ تَعَرُّفِ جُمْلَةِ الأخْبَارِ الْمَأْثُورَةِ عَنْ رَسُولِ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي سُنَنِ الدِّينِ وَأَحْكَامِهِ وَمَا كَانَ مِنْهَا فِي الثَّوَابِ وَالْعِقَابِ وَالتَّرْغِيبِ وَالتَّرْهِيبِ وَغَيْرِ ذَلِكَ مِنْ صُنُوفِ الأشْيَاءِ بِالأسَانِيدِ الَّتِي بِهَا نُقِلَتْ وَتَدَاوَلَهَا أَهْلُ الْعِلْمِ فِيمَا بَيْنَهُمْ فَأَرَدْتَ أَرْشَدَكَ الله أَنْ تُوَقَّفَ عَلَى جُمْلَتِهَا مُؤَلَّفَةً مُحْصَاةً وَسَأَلْتَنِي أَنْ أُلَخِّصَهَا لَكَ فِي التَّأْلِيفِ بِلاَ تَكْرَارٍ يَكْثُرُ فَإِنَّ ذَلِكَ زَعَمْتَ مِمَّا يَشْغَلُكَ عَمَّا لَهُ قَصَدْتَ مِنَ التَّفَهُّمِ فِيهَا وَالإسْتِنْبَاطِ مِنْهَا وَلِلَّذِي سَأَلْتَ أَكْرَمَكَ الله حِينَ رَجَعْتُ إِلَى تَدَبُّرِهِ وَمَا تَئُولُ بِهِ الْحَالُ إِنْ شَاءَ الله عَاقِبَةٌ مَحْمُودَةٌ وَمَنْفَعَةٌ مَوْجُودَةٌ وَظَنَنْتُ حِينَ سَأَلْتَنِي تَجَشُّمَ ذَلِكَ أَنْ لَوْ عُزِمَ لِي عَلَيْهِ وَقُضِيَ لِي تَمَامُهُ كَانَ أَوَّلُ مَنْ يُصِيبُهُ نَفْعُ ذَلِكَ إِيَّايَ خَاصَّةً قَبْلَ غَيْرِي مِنَ النَّاسِ لأسْبَابٍ كَثِيرَةٍ يَطُولُ بِذِكْرِهَا الْوَصْفُ إِلا أَنَّ جُمْلَةَ ذَلِكَ أَنَّ ضَبْطَ الْقَلِيلِ مِنْ هَذَا الشَّأْنِ وَإِتْقَانَهُ أَيْسَرُ عَلَى الْمَرْءِ مِنْ مُعَالَجَةِ الْكَثِيرِ مِنْهُ وَلا سِيَّمَا عِنْدَ مَنْ لا تَمْيِيزَ عِنْدَهُ مِنَ الْعَوَامِّ إِلا بِأَنْ يُوَقِّفَهُ عَلَى التَّمْيِيزِ غَيْرُهُ فَإِذَا كَانَ الأمْرُ فِي هَذَا كَمَا وَصَفْنَا فَالْقَصْدُ مِنْهُ إِلَى الصَّحِيحِ الْقَلِيلِ أَوْلَى بِهِمْ مِنَ ازْدِيَادِ السَّقِيمِ وَإِنَّمَا يُرْجَى بَعْضُ الْمَنْفَعَةِ فِي الإسْتِكْثَارِ مِنْ هَذَا الشَّأْنِ وَجَمْعِ الْمُكَرَّرَاتِ مِنْهُ لِخَاصَّةٍ مِنَ النَّاسِ مِمَّنْ رُزِقَ فِيهِ بَعْضَ التَّيَقُّظِ وَالْمَعْرِفَةِ بِأَسْبَابِهِ وَعِلَلِهِ فَذَلِكَ إِنْ شَاءَ الله يَهْجُمُ بِمَا أُوتِيَ مِنْ ذَلِكَ عَلَى الْفَائِدَةِ فِي الإسْتِكْثَارِ مِنْ جَمْعِهِ فَأَمَّا عَوَامُّ النَّاسِ الَّذِينَ هُمْ بِخِلافِ مَعَانِي الْخَاصِّ مِنْ أَهْلِ التَّيَقُّظِ وَالْمَعْرِفَةِ فَلا مَعْنَى لَهُمْ فِي طَلَبِ الْكَثِيرِ وَقَدْ عَجَزُوا عَنْ مَعْرِفَةِ الْقَلِيلِ

ثُمَّ إِنَّا إِنْ شَاءَ الله مُبْتَدِئُونَ فِي تَخْرِيجِ مَا سَأَلْتَ وَتَأْلِيفِهِ عَلَى شَرِيطَةٍ سَوْفَ أَذْكُرُهَا لَكَ وَهُوَ إِنَّا نَعْمِدُ إِلَى جُمْلَةِ مَا أُسْنِدَ مِنَ الأخْبَارِ عَنْ رَسُولِ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَنَقْسِمُهَا عَلَى ثَلاثَةِ أَقْسَامٍ وَثَلاثِ طَبَقَاتٍ مِنَ النَّاسِ عَلَى غَيْرِ تَكْرَارٍ إِلا أَنْ يَأْتِيَ مَوْضِعٌ لا يُسْتَغْنَى فِيهِ عَنْ تَرْدَادِ حَدِيثٍ فِيهِ زِيَادَةُ مَعْنًى أَوْ إِسْنَادٌ يَقَعُ إِلَى جَنْبِ إِسْنَادٍ لِعِلَّةٍ تَكُونُ هُنَاكَ لأنَّ الْمَعْنَى الزَّائِدَ فِي الْحَدِيثِ الْمُحْتَاجَ إِلَيْهِ يَقُومُ مَقَامَ حَدِيثٍ تَامٍّ فَلا بُدَّ مِنْ إِعَادَةِ الْحَدِيثِ الَّذِي فِيهِ مَا وَصَفْنَا مِنَ الزِّيَادَةِ أَوْ أَنْ يُفَصَّلَ ذَلِكَ الْمَعْنَى مِنْ جُمْلَةِ الْحَدِيثِ عَلَى اخْتِصَارِهِ إِذَا أَمْكَنَ وَلَكِنْ تَفْصِيلُهُ رُبَّمَا عَسُرَ مِنْ جُمْلَتِهِ فَإِعَادَتُهُ بِهَيْئَتِهِ إِذَا ضَاقَ ذَلِكَ أَسْلَمُ فَأَمَّا مَا وَجَدْنَا بُدًّا مِنْ إِعَادَتِهِ بِجُمْلَتِهِ مِنْ غَيْرِ حَاجَةٍ مِنَّا إِلَيْهِ فَلا نَتَوَلَّى فِعْلَهُ إِنْ شَاءَ الله تَعَالَى

فَأَمَّا الْقِسْمُ الأوَّلُ فَإِنَّا نَتَوخَّى أَنْ نُقَدِّمَ الأخْبَارَ الَّتِي هِيَ أَسْلَمُ مِنَ الْعُيُوبِ مِنْ غَيْرِهَا وَأَنْقَى مِنْ أَنْ يَكُونَ نَاقِلُوهَا أَهْلَ اسْتِقَامَةٍ فِي الْحَدِيثِ وَإِتْقَانٍ لِمَا نَقَلُوا لَمْ يُوجَدْ فِي رِوَايَتِهِمُ اخْتِلافٌ شَدِيدٌ وَلا تَخْلِيطٌ فَاحِشٌ كَمَا قَدْ عُثِرَ فِيهِ عَلَى كَثِيرٍ مِنَ الْمُحَدِّثِينَ وَبَانَ ذَلِكَ فِي حَدِيثِهِمْ فَإِذَا نَحْنُ تَقَصَّيْنَا أَخْبَارَ هَذَا الصِّنْفِ مِنَ النَّاسِ أَتْبَعْنَاهَا أَخْبَارًا يَقَعُ فِي أَسَانِيدِهَا بَعْضُ مَنْ لَيْسَ بِالْمَوْصُوفِ بِالْحِفْظِ وَالإتْقَانِ كَالصِّنْفِ الْمُقَدَّمِ قَبْلَهُمْ عَلَى أَنَّهُمْ وَإِنْ كَانُوا فِيمَا وَصَفْنَا دُونَهُمْ فَإِنَّ اسْمَ السَّتْرِ وَالصِّدْقِ وَتَعَاطِي الْعِلْمِ يَشْمَلُهُمْ كَعَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ وَيَزِيدَ بْنِ أَبِي زِيَادٍ وَلَيْثِ بْنِ أَبِي سُلَيْمٍ وَأَضْرَابِهِمْ مِنْ حُمَّالِ الآثَارِ وَنُقَّالِ الأخْبَارِ فَهُمْ وَإِنْ كَانُوا بِمَا وَصَفْنَا مِنَ الْعِلْمِ وَالسَّتْرِ عِنْدَ أَهْلِ الْعِلْمِ مَعْرُوفِينَ فَغَيْرُهُمْ مِنْ أَقْرَانِهِمْ مِمَّنْ عِنْدَهُمْ مَا ذَكَرْنَا مِنَ الإتْقَانِ وَالإسْتِقَامَةِ فِي الرِّوَايَةِ يَفْضُلُونَهُمْ فِي الْحَالِ وَالْمَرْتَبَةِ لأنَّ هَذَا عِنْدَ أَهْلِ الْعِلْمِ دَرَجَةٌ رَفِيعَةٌ وَخَصْلَةٌ سَنِيَّةٌ أَلا تَرَى أَنَّكَ إِذَا وَازَنْتَ هَؤُلاءِ الثَّلاثَةَ الَّذِينَ سَمَّيْنَاهُمْ عَطَاءً وَيَزِيدَ وَلَيْثًا بِمَنْصُورِ بْنِ الْمُعْتَمِرِ وَسُلَيْمَانَ الأعْمَشِ وَإِسْمَعِيلَ بْنِ أَبِي خَالِدٍ فِي إِتْقَانِ الْحَدِيثِ وَالإسْتِقَامَةِ فِيهِ وَجَدْتَهُمْ مُبَايِنِينَ لَهُمْ لا يُدَانُونَهُمْ لا شَكَّ عِنْدَ أَهْلِ الْعِلْمِ بِالْحَدِيثِ فِي ذَلِكَ لِلَّذِي اسْتَفَاضَ عِنْدَهُمْ مِنْ صِحَّةِ حِفْظِ مَنْصُورٍ وَالأعْمَشِ وَإِسْمَعِيلَ وَإِتْقَانِهِمْ لِحَدِيثِهِمْ وَأَنَّهُمْ لَمْ يَعْرِفُوا مِثْلَ ذَلِكَ مِنْ عَطَاءٍ وَيَزِيدَ وَلَيْثٍ وَفِي مِثْلِ مَجْرَى هَؤُلاءِ إِذَا وَازَنْتَ بَيْنَ الأقْرَانِ كَابْنِ عَوْنٍ وَأَيُّوبَ السَّخْتِيَانِيِّ مَعَ عَوْفِ بْنِ أَبِي جَمِيلَةَ وَأَشْعَثَ الْحُمْرَانِيِّ وَهُمَا صَاحِبَا الْحَسَنِ وَابْنِ سِيرِينَ كَمَا أَنَّ ابْنَ عَوْنٍ وَأَيُّوبَ صَاحِبَاهُمَا إِلا أَنَّ الْبَوْنَ بَيْنَهُمَا وَبَيْنَ هَذَيْنِ بَعِيدٌ فِي كَمَالِ الْفَضْلِ وَصِحَّةِ النَّقْلِ وَإِنْ كَانَ عَوْفٌ وَأَشْعَثُ غَيْرَ مَدْفُوعَيْنِ عَنْ صِدْقٍ وَأَمَانَةٍ عِنْدَ أَهْلِ الْعِلْمِ وَلَكِنَّ الْحَالَ مَا وَصَفْنَا مِنَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدَ أَهْلِ الْعِلْمِ وَإِنَّمَا مَثَّلْنَا هَؤُلاءِ فِي التَّسْمِيَةِ لِيَكُونَ تَمْثِيلُهُمْ سِمَةً يَصْدُرُ عَنْ فَهْمِهَا مَنْ غَبِيَ عَلَيْهِ طَرِيقُ أَهْلِ الْعِلْمِ فِي تَرْتِيبِ أَهْلِهِ فِيهِ فَلا يُقَصَّرُ بِالرَّجُلِ الْعَالِي الْقَدْرِ عَنْ دَرَجَتِهِ وَلا يُرْفَعُ مُتَّضِعُ الْقَدْرِ فِي الْعِلْمِ فَوْقَ مَنْزِلَتِهِ وَيُعْطَى كُلُّ ذِي حَقٍّ فِيهِ حَقَّهُ وَيُنَزَّلُ مَنْزِلَتَهُ وَقَدْ ذُكِرَ عَنْ عَائِشَةَ رَضِي اللهم عَنْهَا أَنَّهَا قَالَتْ أَمَرَنَا رَسُولُ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَنْ نُنَزِّلَ النَّاسَ مَنَازِلَهُمْ مَعَ مَا نَطَقَ بِهِ الْقُرْآنُ مِنْ قَوْلِ الله تَعَالَى ( وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ ) فَعَلَى نَحْوِ مَا ذَكَرْنَا مِنَ الْوُجُوهِ نُؤَلِّفُ مَا سَأَلْتَ مِنَ الأخْبَارِ عَنْ رَسُولِ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَأَمَّا مَا كَانَ مِنْهَا عَنْ قَوْمٍ هُمْ عِنْدَ أَهْلِ الْحَدِيثِ مُتَّهَمُونَ أَوْ عِنْدَ الأكْثَرِ مِنْهُمْ فَلَسْنَا نَتَشَاغَلُ بِتَخْرِيجِ حَدِيثِهِمْ كَعَبْدِ الله بْنِ مِسْوَرٍ أَبِي جَعْفَرٍ الْمَدَائِنِيِّ وَعَمْرِو بْنِ خَالِدٍ وَعَبْدِ الْقُدُّوسِ الشَّامِيِّ وَمُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ الْمَصْلُوبِ وَغِيَاثِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ وَسُلَيْمَانَ بْنِ عَمْرٍو أَبِي دَاوُدَ النَّخَعِيِّ وَأَشْبَاهِهِمْ مِمَّنِ اتُّهِمَ بِوَضْعِ الأحَادِيثِ وَتَوْلِيدِ الأخْبَارِ

وَكَذَلِكَ مَنِ الْغَالِبُ عَلَى حَدِيثِهِ الْمُنْكَرُ أَوِ الْغَلَطُ أَمْسَكْنَا أَيْضًا عَنْ حَدِيثِهِمْ وَعَلامَةُ الْمُنْكَرِ فِي حَدِيثِ الْمُحَدِّثِ إِذَا مَا عُرِضَتْ رِوَايَتُهُ لِلْحَدِيثِ عَلَى رِوَايَةِ غَيْرِهِ مِنْ أَهْلِ الْحِفْظِ وَالرِّضَا خَالَفَتْ رِوَايَتُهُ رِوَايَتَهُمْ أَوْ لَمْ تَكَدْ تُوَافِقُهَا فَإِذَا كَانَ الأغْلَبُ مِنْ حَدِيثِهِ كَذَلِكَ كَانَ مَهْجُورَ الْحَدِيثِ غَيْرَ مَقْبُولِهِ وَلا مُسْتَعْمَلِهِ فَمِنْ هَذَا الضَّرْبِ مِنَ الْمُحَدِّثِينَ عَبْدُ الله بْنُ مُحَرَّرٍ وَيَحْيَى بْنُ أَبِي أُنَيْسَةَ وَالْجَرَّاحُ بْنُ الْمِنْهَالِ أَبُو الْعَطُوفِ وَعَبَّادُ بْنُ كَثِيرٍ وَحُسَيْنُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ بْنِ ضُمَيْرَةَ وَعُمَرُ بْنُ صُهْبَانَ وَمَنْ نَحَا نَحْوَهُمْ فِي رِوَايَةِ الْمُنْكَرِ مِنَ الْحَدِيثِ فَلَسْنَا نُعَرِّجُ عَلَى حَدِيثِهِمْ وَلا نَتَشَاغَلُ بِهِ لأنَّ حُكْمَ أَهْلِ الْعِلْمِ وَالَّذِي نَعْرِفُ مِنْ مَذْهَبِهِمْ فِي قَبُولِ مَا يَتَفَرَّدُ بِهِ الْمُحَدِّثُ مِنَ الْحَدِيثِ أَنْ يَكُونَ قَدْ شَارَكَ الثِّقَاتِ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ وَالْحِفْظِ فِي بَعْضِ مَا رَوَوْا وَأَمْعَنَ فِي ذَلِكَ عَلَى الْمُوَافَقَةِ لَهُمْ فَإِذَا وُجِدَ كَذَلِكَ ثُمَّ زَادَ بَعْدَ ذَلِكَ شَيْئًا لَيْسَ عِنْدَ أَصْحَابِهِ قُبِلَتْ زِيَادَتُهُ فَأَمَّا مَنْ تَرَاهُ يَعْمِدُ لِمِثْلِ الزُّهْرِيِّ فِي جَلالَتِهِ وَكَثْرَةِ أَصْحَابِهِ الْحُفَّاظِ الْمُتْقِنِينَ لِحَدِيثِهِ وَحَدِيثِ غَيْرِهِ أَوْ لِمِثْلِ هِشَامِ بْنِ عُرْوَةَ وَحَدِيثُهُمَا عِنْدَ أَهْلِ الْعِلْمِ مَبْسُوطٌ مُشْتَرَكٌ قَدْ نَقَلَ أَصْحَابُهُمَا عَنْهُمَا حَدِيثَهُمَا عَلَى الإتِّفَاقِ مِنْهُمْ فِي أَكْثَرِهِ فَيَرْوِي عَنْهُمَا أَوْ عَنْ أَحَدِهِمَا الْعَدَدَ مِنَ الْحَدِيثِ مِمَّا لا يَعْرِفُهُ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِهِمَا وَلَيْسَ مِمَّنْ قَدْ شَارَكَهُمْ فِي الصَّحِيحِ مِمَّا عِنْدَهُمْ فَغَيْرُ جَائِزٍ قَبُولُ حَدِيثِ هَذَا الضَّرْبِ مِنَ النَّاسِ وَالله أَعْلَمُ
قَدْ شَرَحْنَا مِنْ مَذْهَبِ الْحَدِيثِ وَأَهْلِهِ بَعْضَ مَا يَتَوَجَّهُ بِهِ مَنْ أَرَادَ سَبِيلَ الْقَوْمِ وَوُفِّقَ لَهَا وَسَنَزِيدُ إِنْ شَاءَ الله تَعَالَى شَرْحًا وَإِيضَاحًا فِي مَوَاضِعَ مِنَ الْكِتَابِ عِنْدَ ذِكْرِ الأخْبَارِ الْمُعَلَّلَةِ إِذَا أَتَيْنَا عَلَيْهَا فِي الأمَاكِنِ الَّتِي يَلِيقُ بِهَا الشَّرْحُ وَالإيضَاحُ إِنْ شَاءَ الله تَعَالَى وَبَعْدُ يَرْحَمُكَ الله فَلَوْلا الَّذِي رَأَيْنَا مِنْ سُوءِ صَنِيعِ كَثِيرٍ مِمَّنْ نَصَبَ نَفْسَهُ مُحَدِّثًا فِيمَا يَلْزَمُهُمْ مِنْ طَرْحِ الأحَادِيثِ الضَّعِيفَةِ وَالرِّوَايَاتِ الْمُنْكَرَةِ وَتَرْكِهِمُ الإقْتِصَارَ عَلَى الأحَادِيثِ الصَّحِيحَةِ الْمَشْهُورَةِ مِمَّا نَقَلَهُ الثِّقَاتُ الْمَعْرُوفُونَ بِالصِّدْقِ وَالأمَانَةِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِمْ وَإِقْرَارِهِمْ بِأَلْسِنَتِهِمْ أَنَّ كَثِيرًا مِمَّا يَقْذِفُونَ بِهِ إِلَى الأغْبِيَاءِ مِنَ النَّاسِ هُوَ مُسْتَنْكَرٌ وَمَنْقُولٌ عَنْ قَوْمٍ غَيْرِ مَرْضِيِّينَ مِمَّنْ ذَمَّ الرِّوَايَةَ عَنْهُمْ أَئِمَّةُ أَهْلِ الْحَدِيثِ مِثْلُ مَالِكِ بْنِ أَنَسٍ وَشُعْبَةَ بْنِ الْحَجَّاجِ وَسُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ وَيَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ الْقَطَّانِ وَعَبْدِ الرَّحْمَنِ ابْنِ مَهْدِيٍّ وَغَيْرِهِمْ مِنَ الأئِمَّةِ لَمَا سَهُلَ عَلَيْنَا الانْتِصَابُ لِمَا سَأَلْتَ مِنَ التَّمْيِيزِ وَالتَّحْصِيلِ وَلَكِنْ مِنْ أَجْلِ مَا أَعْلَمْنَاكَ مِنْ نَشْرِ الْقَوْمِ الأخْبَارَ الْمُنْكَرَةَ بِالأسَانِيدِ الضِّعَافِ الْمَجْهُولَةِ وَقَذْفِهِمْ بِهَا إِلَى الْعَوَامِّ الَّذِينَ لا يَعْرِفُونَ عُيُوبَهَا خَفَّ عَلَى قُلُوبِنَا إِجَابَتُكَ إِلَى مَا سَأَلْتَ

Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм

Бутун оламлар Рабби Аллоҳга ҳамд бўлсин. Ишларнинг оқибати тақводорлар учундир. Пайғамбарлар хотимаси Муҳаммад алайҳиссаломга ва жамики набий ва Расулларга салавоту дурудлар бўлсин. Амма баъду...
Аллоҳ сенга раҳм айласин! Яратганнинг тавфиқи билан зикр қилинишича, диннинг амаллари ва аҳкомлари ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинган маъсур хабарларни билиш йўлида тадқиқот олиб боришга қасд қилибсан. Билгинки, бу хабарларда савоб, иқоб, тарғиб қилиш, қўрқитиш ва бундан бошқа ҳар турлик санадлар бор.
Аллоҳ сени тўғри йўлга бошласин! Сен мендан ҳамма нарсани қамраб олган аввалда такрори бўлмаган бир китоб таълиф этишимни сўрадинг. Чунки сен аввалги катта-катта китоблар динни англашда, уларни жузъий ҳукмларни олишда маълум машаққатлар туғдиради, деган гумонда экансан.
Аллоҳ сени ҳурмат қилсин! Сўраган нарсангни мулоҳаза қилиб кўрсам, иншоаллоҳ, унинг оқибати мақталган ва манфаатли нарса экан. Айниқса бу ишни тугатар эканман, бошқа инсонлардан кўра ўзим кўп наф олганимни билдим.
Бунинг эса сабаблари кўп, уларни зикр қилсам, гап чўзилиб кетади. Сабабларидан бири шуки, кишига озгина нарсани чиройли суратда кўпини муолажа қилишдан осонроқ туюлади. Хусусан, бу нарсанинг моҳиятини фарқлай олмайдиганлар учун шундай кўринади. Демак, васф қилганимиздек, озгина саҳиҳ (ишонарли) нарсага етишиш заиф нарсага эришгандан аълодир.
Аммо бу соҳадаги нарсаларни кўпайтиришдан баъзи манфаатлар умид қилинади. Бунда кўпроқ маърифатли ва унинг сабабларию, иллатларини биладиган кишилар учундир. Аммо маърифатли, қалби уйғоқ, айтганларимизнинг сабаблари ва иллатларини яхши биладиган кишилар манфаати назарда тутилади. Лекин уларнинг акси ўлароқ, авом кишиларнинг улар учун кўп нарсани талаб қилишларида ҳеч маъно йўқ. Чунки улар ҳатто озроқ нарсани ўрганишга ҳам ожизлик қилишади.
Иншоаллоҳ, сўраган нарсангни, яъни ушбу китобда таълиф этилган ҳадисларни тахриж қилишни бошлайман. Аввало Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан нақл қилинган хабарларга суяниб, уларни такрорсиз уч қисмга, зикри келган одамларни эса уч табақага бўлдик. Лекин шундай ўринлар ҳам борки, бир ҳадиснинг бошқасидан зиёдаси борлиги ёки санадида (ҳадисни ривоят қилганлар)да иллат мавжудлиги учун уни такроран келтиришга тўғри келади. Чунки ҳадис ривоят қилишда баъзан маънони кенгроқ беришга тўғри келиб қолади. Бу эса том маънодаги ҳадис ўрнига ўтади. Демак, маънода зиёдаси бўлган ҳадисни қайтадан, яъни қисқа ҳолда келтиришимиз ёки ҳадисни  ўша мухтасар ҳолида зикр этиб,  маъносини имкон борича муфассалроқ баён этишимиз зарур бўлади. Лекин батафсил келтириш қийин бўлиб қолса, машаққат туғдирса аслича зикр этиш безарардир. Батафсил келтиришга ҳожат туғилмаган ҳолларда шундоғича беришни маъқул топдик.
Биринчи навбатда айблардан ҳоли, сараланган, ҳадисларни нақл қилишда истиқоматли, ривоятида қаттиқ ихтилофи ва ўта чигаллиги бўлмаган кишиларнинг хабарини олишга қасд қилдик. Чунки, кўплаб муҳаддисларнинг ривоятлари ана шундай иллатлардан ҳолидир. Бундай кишиларнинг хабарларини келтиргач, улар орқасидан санадида унчалик нозиклик  ва ҳозиқлик бўлмаган ривоятларни  зикр этишга ҳам тўғри келади. Бундайлар сафига ростгўйлик, илм ва софдилликда тан олинган Ато ибн Соиб, Язид ибн Абу Зиёд ва Лайс ибн Абу Сулайм каби асарларни етказувчи ва хабарларни нақл қилувчи кишиларни киритиш мумкин. Уларнинг  илм ва софликда фазилатли, аҳли илм ўртасида таниқли эканликларини тан олсак-да, бошқа баъзи муҳаддислар ривоятдаги истиқомат ва моҳирликлари туфайли уларнинг мақом ва мартабаларини афзалроқ деб билинади. Чунки истиқомат ва моҳирлик илм аҳли ҳузурида баланд даража ва юқори хислатдир. Агар юқорида зикр этилган уч киши, яъни Ато, Язид ва Лайсларни бошқа уч муҳаддис Мансур ибн Муътамир, Сулаймон ал-Аъмаш ва Исмоил ибн Абу Холидларга солиштирадиган бўлсак, ҳадиснинг истиқомати ва аниқлигида катта фарқ борлиги, бу борада уларга тенглаша олмасликлари аён бўлади. Шак-шубҳа йўқки, ҳадис илм аҳли наздида Мансур, Аъмаш ва Исмоиллар ривоят қилган ҳадисларида аниқлик бор, лекин Ато, Язид ва Лайслар ривоятида бу даражада аниқлик учратилмайди.
Агар замондош уламолардан Ибн Авн  ва Аюб Сихтиёнийни яна икки муҳаддис Авф ибн Жамила ва Ашъас ал-Ҳумронийларга солиштирадиган бўлсак, кейинги икки олим аввалги иккови каби мавқедадир. Аммо аввалги икки киши билан кейинги икковлон ўртасида фазилатда ҳамда ҳадисларни нақл қилишдаги саҳиҳлик (ишонарлилик)да фарқ бордир. Авф ва Ашъас илм аҳлига хос ростгўйлик ва омонатдорликдан четлатилган эмас. Лекин, биз илм аҳлини наздидаги ҳолатларни зикр этдик. Уларнинг исм-шарифларини келтиришдан мақсадимиз - илм аҳли тутган йўлни баён этиш, холос. Қадр – қиммати олий кишилар даражасидан пастлатилмайди, илмда қадри паст кишилар олий мартабаларга кўтарилмайди. Оиша (р.а.) Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан бундай ривоят қиладилар: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга одамларни ўз ўрнига қўйишни амр қилдилар». Қуръони каримда марҳамат этилади: «Ҳар бир илм соҳибининг устида (ундан устунроқ) билимдон бордир». (Юсуф сураси, 76 – оят мазмуни). Биз ана шу фикрларни зикр этиш билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам нақл этилган хабарлар борасида сўраганларингга жавоб беришга ҳаракат қилдик.
Китобда ҳадис аҳли наздида заифликда айбланган кишиларнинг ривоятини келтириш билан машғул бўлиб ўтирмадик.
Булар - Абдуллоҳ ибн Мисвор, Амр ибн Холид,  Абдулқуддус Шомий, Муҳаммад Саид ал-Маслуб, Ғиёс ибн Иброҳим, Сулаймон ибн Амрлардир. Улар ва уларга ўхшаган айрим кишилар ҳадислар тўқиш ва хабарларни урчитиб кўпайтиришда айбланишган.
Агар ривоят қилган ҳадисининг кўп қисми ана шундай бўлса, унинг ҳадиси мақбул эмас ва амалдан қолгандир. Мана шундай муҳаддислар қаторига Абдуллоҳ ибн Муҳаррар, Яҳё ибн Абу Унайса, Жарроҳ ибн Минҳол, Аббод ибн Касир, Ҳусайн ибн Абдуллоҳ, Умар ибн Суҳбонлар киришади.
Ана шулар каби ривоятлари инкор қилинганларнинг ҳадислари устида тўхталмаймиз ва машғул бўлмаймиз. Чунки муҳаддис ривоят қилган ҳадисининг илм аҳли қабул қиладиган ҳукмига кўра, ўша муҳаддис илм аҳли орасидаги ишончли кишиларга қўшилиб юриши, улар ривоят қилган ҳадисларининг баъзиларини ёд олиши ва ўз ривоятининг улар билан мувофиқ бўлишга диққат-эътиборини қаратиши лозим эди. Энди шу шартлар топилсаю, сўнгра бирор нарсани зиёда қилган бўлса зиёда қилинган нарса асҳобларида бўлмаса ҳам қабул қилинаверади.
Ўзига ва улуғлигига, ҳадис ёд олган асҳоблари кўплигига шубҳа бўлмаган ўзи ва бошқалар ривоят қилган ҳадисларни аниқлашга қодир Имом Зуҳрий ёки Ҳишом ибн Урва кабилар ривоят қилган ҳадислар илм аҳли наздида тўлиқ ва шерикли саналади. Икковлари ривоят қилган  ҳадисларнинг  аксарини бошқалар ҳам нақл қилишган. Лекин иккови ёки бирларидан бир неча киши шундай  ривоят қилганки, бирор киши уларни ўша икковларидан деб билмайди. Демак, булар саҳиҳ ҳадисда шерик эмасдирлар. Бу каби  кишиларнинг ривоят қилган ҳадисини қабул этиш жоиз эмасдир. Валлоҳу аълам.
Китобда ҳадис мазҳаби, унинг аҳлининг, тўғри йўлни истаб, унга эргашмоқни истаганларга берган кўрсатмаларини шарҳлаб ўтдик. Шарҳ ва изоҳ зарур бўлиб қолган ўринларда, иллатли хабарлар зикри келганда биз батафсил тўхталамиз.
Аллоҳ раҳм қилсин! Таассуфки, ўзини муҳаддис деб атаб, заиф ҳадисларни ва мункар ривоятларни ўзига эп кўрган ҳамда ишончли, таниқли, ростгўй, омонатдор ва тиллари билан иқрор кишилар нақл қилган машҳур саҳиҳ ҳадисларини тарк қилган  кимсалар ҳам бор. Мана шундай ҳадисларнинг аксарияти жоҳил одамларга етиб борган. Бу ҳадислар инкор этилган, рози бўлинмаган, ривояти ёмон кўрилган кимсалар томонидан нақл этилгандир.
Молик ибн Анас, Шўъба ибн Ҳажжож, Суфён ибн Уяйна, Яҳё ибн Саид ал-Қаттон, Абдураҳмон ибн Маҳдий ва бошқа имомлар ҳақида сўрайдиган бўлсанг, улар нақл этган нарсалар аниқ экани ҳақида жавоб бериш енгилдир. Лекин ноаниқ, заиф санадли ва мункар хабарларни тарқатиб, ҳадиснинг айбини билмайдиган авом оммага етказувчилар ҳақида сўраган саволинга жавоб беришга қалбларимиз тўсқинлик қилмоқда.