354 - حَدَّثَنِي زُهَيْرُ بْنُ حَرْبٍ حَدَّثَنَا يَعْقُوبُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنِ ابْنِ شِهَابٍ عَنْ عَطَاءِ بْنِ يَزِيدَ اللَّيْثِيِّ أَنَّ أَبَا هُرَيْرَةَ أَخْبَرَهُ أَنَّ نَاسًا قَالُوا لِرَسُولِ اللهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَا رَسُولَ اللهِ هَلْ نَرَى رَبَّنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ هَلْ تُضَارُّونَ فِي رُؤْيَةِ الْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ قَالُوا لاَ يَا رَسُولَ اللهِ قَالَ هَلْ تُضَارُّونَ فِي الشَّمْسِ لَيْسَ دُونَهَا سَحَابٌ قَالُوا لاَ يَا رَسُولَ اللهِ قَالَ فَإِنَّكُمْ تَرَوْنَهُ كَذَلِكَ يَجْمَعُ اللهُ النَّاسَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَيَقُولُ مَنْ كَانَ يَعْبُدُ شَيْئًا فَلْيَتَّبِعْهُ فَيَتَّبِعُ مَنْ كَانَ يَعْبُدُ الشَّمْسَ الشَّمْسَ وَيَتَّبِعُ مَنْ كَانَ يَعْبُدُ الْقَمَرَ الْقَمَرَ وَيَتَّبِعُ مَنْ كَانَ يَعْبُدُ الطَّوَاغِيتَ الطَّوَاغِيتَ وَتَبْقَى هَذِهِ الأمَّةُ فِيهَا مُنَافِقُوهَا فَيَأْتِيهِمُ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فِي صُورَةٍ غَيْرِ صُورَتِهِ الَّتِي يَعْرِفُونَ فَيَقُولُ أَنَا رَبُّكُمْ فَيَقُولُونَ نَعُوذُ بِاللهِ مِنْكَ هَذَا مَكَانُنَا حَتَّى يَأْتِيَنَا رَبُّنَا فَإِذَا جَاءَ رَبُّنَا عَرَفْنَاهُ فَيَأْتِيهِمُ اللهُ تَعَالَى فِي صُورَتِهِ الَّتِي يَعْرِفُونَ فَيَقُولُ أَنَا رَبُّكُمْ فَيَقُولُونَ أَنْتَ رَبُّنَا فَيَتَّبِعُونَهُ وَيُضْرَبُ الصِّرَاطُ بَيْنَ ظَهْرَيْ جَهَنَّمَ فَأَكُونُ أَنَا وَأُمَّتِي أَوَّلَ مَنْ يُجِيزُ وَلاَ يَتَكَلَّمُ يَوْمَئِذٍ إِلاَّ الرُّسُلُ وَدَعْوَى الرُّسُلِ يَوْمَئِذٍ اللهُمَّ سَلِّمْ سَلِّمْ وَفِي جَهَنَّمَ كَلاَلِيبُ مِثْلُ شَوْكِ السَّعْدَانِ هَلْ رَأَيْتُمُ السَّعْدَانَ قَالُوا نَعَمْ يَا رَسُولَ اللهِ قَالَ فَإِنَّهَا مِثْلُ شَوْكِ السَّعْدَانِ غَيْرَ أَنَّهُ لاَ يَعْلَمُ مَا قَدْرُ عِظَمِهَا إِلاَّ اللهُ تَخْطَفُ النَّاسَ بِأَعْمَالِهِمْ فَمِنْهُمُ الْمُؤْمِنُ بَقِيَ بِعَمَلِهِ وَمِنْهُمُ الْمُجَازَى حَتَّى يُنَجَّى حَتَّى إِذَا فَرَغَ اللهُ مِنَ الْقَضَاءِ بَيْنَ الْعِبَادِ وَأَرَادَ أَنْ يُخْرِجَ بِرَحْمَتِهِ مَنْ أَرَادَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ أَمَرَ الْمَلاَئِكَةَ أَنْ يُخْرِجُوا مِنَ النَّارِ مَنْ كَانَ لاَ يُشْرِكُ بِاللهِ شَيْئًا مِمَّنْ أَرَادَ اللهُ تَعَالَى أَنْ يَرْحَمَهُ مِمَّنْ يَقُولُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ فَيَعْرِفُونَهُمْ فِي النَّارِ يَعْرِفُونَهُمْ بِأَثَرِ السُّجُودِ تَأْكُلُ النَّارُ مِنِ ابْنِ آدَمَ إِلاَّ أَثَرَ السُّجُودِ حَرَّمَ اللهُ عَلَى النَّارِ أَنْ تَأْكُلَ أَثَرَ السُّجُودِ فَيُخْرَجُونَ مِنَ النَّارِ وَقَدِ امْتَحَشُوا فَيُصَبُّ عَلَيْهِمْ مَاءُ الْحَيَاةِ فَيَنْبُتُونَ مِنْهُ كَمَا تَنْبُتُ الْحِبَّةُ فِي حَمِيلِ السَّيْلِ ثُمَّ يَفْرُغُ اللهُ تَعَالَى مِنَ الْقَضَاءِ بَيْنَ الْعِبَادِ وَيَبْقَى رَجُلٌ مُقْبِلٌ بِوَجْهِهِ عَلَى النَّارِ وَهُوَ آخِرُ أَهْلِ الْجَنَّةِ دُخُولاً الْجَنَّةَ فَيَقُولُ أَيْ رَبِّ اصْرِفْ وَجْهِي عَنِ النَّارِ فَإِنَّهُ قَدْ قَشَبَنِي رِيحُهَا وَأَحْرَقَنِي ذَكَاؤُهَا فَيَدْعُو الله مَا شَاءَ اللهُ أَنْ يَدْعُوَهُ ثُمَّ يَقُولُ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى هَلْ عَسَيْتَ إِنْ فَعَلْتُ ذَلِكَ بِكَ أَنْ تَسْأَلَ غَيْرَهُ فَيَقُولُ لاَ أَسْأَلُكَ غَيْرَهُ وَيُعْطِي رَبَّهُ مِنْ عُهُودٍ وَمَوَاثِيقَ مَا شَاءَ اللهُ فَيَصْرِفُ اللهُ وَجْهَهُ عَنِ النَّارِ فَإِذَا أَقْبَلَ عَلَى الْجَنَّةِ وَرَآهَا سَكَتَ مَا شَاءَ اللهُ أَنْ يَسْكُتَ ثُمَّ يَقُولُ أَيْ رَبِّ قَدِّمْنِي إِلَى بَابِ الْجَنَّةِ فَيَقُولُ اللهُ لَهُ أَلَيْسَ قَدْ أَعْطَيْتَ عُهُودَكَ وَمَوَاثِيقَكَ لاَ تَسْأَلُنِي غَيْرَ الَّذِي أَعْطَيْتُكَ وَيْلَكَ يَا ابْنَ آدَمَ مَا أَغْدَرَكَ فَيَقُولُ أَيْ رَبِّ وَيَدْعُو الله حَتَّى يَقُولَ لَهُ فَهَلْ عَسَيْتَ إِنْ أَعْطَيْتُكَ ذَلِكَ أَنْ تَسْأَلَ غَيْرَهُ فَيَقُولُ لاَ وَعِزَّتِكَ فَيُعْطِي رَبَّهُ مَا شَاءَ اللهُ مِنْ عُهُودٍ وَمَوَاثِيقَ فَيُقَدِّمُهُ إِلَى بَابِ الْجَنَّةِ فَإِذَا قَامَ عَلَى بَابِ الْجَنَّةِ انْفَهَقَتْ لَهُ الْجَنَّةُ فَرَأَى مَا فِيهَا مِنَ الْخَيْرِ وَالسُّرُورِ فَيَسْكُتُ مَا شَاءَ اللهُ أَنْ يَسْكُتَ ثُمَّ يَقُولُ أَيْ رَبِّ أَدْخِلْنِي الْجَنَّةَ فَيَقُولُ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَهُ أَلَيْسَ قَدْ أَعْطَيْتَ عُهُودَكَ وَمَوَاثِيقَكَ أَنْ لاَ تَسْأَلَ غَيْرَ مَا أُعْطِيتَ وَيْلَكَ يَا ابْنَ آدَمَ مَا أَغْدَرَكَ فَيَقُولُ أَيْ رَبِّ لاَ أَكُونُ أَشْقَى خَلْقِكَ فَلاَ يَزَالُ يَدْعُو الله حَتَّى يَضْحَكَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مِنْهُ فَإِذَا ضَحِكَ اللهُ مِنْهُ قَالَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ فَإِذَا دَخَلَهَا قَالَ اللهُ لَهُ تَمَنَّهْ فَيَسْأَلُ رَبَّهُ وَيَتَمَنَّى حَتَّى إِنَّ الله لَيُذَكِّرُهُ مِنْ كَذَا وَكَذَا حَتَّى إِذَا انْقَطَعَتْ بِهِ الأمَانِيُّ قَالَ اللهُ تَعَالَى ذَلِكَ لَكَ وَمِثْلُهُ مَعَهُ قَالَ عَطَاءُ بْنُ يَزِيدَ وَأَبُو سَعِيدٍ الْخُدْرِيُّ مَعَ أَبِي هُرَيْرَةَ لاَ يَرُدُّ عَلَيْهِ مِنْ حَدِيثِهِ شَيْئًا حَتَّى إِذَا حَدَّثَ أَبُو هُرَيْرَةَ أَنَّ الله قَالَ لِذَلِكَ الرَّجُلِ وَمِثْلُهُ مَعَهُ قَالَ أَبُو سَعِيدٍ وَعَشَرَةُ أَمْثَالِهِ مَعَهُ يَا أَبَا هُرَيْرَةَ قَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ مَا حَفِظْتُ إِلاَّ قَوْلَهُ ذَلِكَ لَكَ وَمِثْلُهُ مَعَهُ قَالَ أَبُو سَعِيدٍ أَشْهَدُ أَنِّي حَفِظْتُ مِنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَوْلَهُ ذَلِكَ لَكَ وَعَشَرَةُ أَمْثَالِهِ قَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ وَذَلِكَ الرَّجُلُ آخِرُ أَهْلِ الْجَنَّةِ دُخُولاً الْجَنَّةَ
حَدَّثَنَا عَبْدُ اللهِ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الدَّارِمِيُّ أَخْبَرَنَا أَبُو الْيَمَانِ أَخْبَرَنَا شُعَيْبٌ عَنِ الزُّهْرِيِّ قَالَ أَخْبَرَنِي سَعِيدُ ابْنُ الْمُسَيَّبِ وَعَطَاءُ بْنُ يَزِيدَ اللَّيْثِيُّ أَنَّ أَبَا هُرَيْرَةَ أَخْبَرَهُمَا أَنَّ النَّاسَ قَالُوا لِلنَّبِيِّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَا رَسُولَ اللهِ هَلْ نَرَى رَبَّنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَسَاقَ الْحَدِيثَ بِمِثْلِ مَعْنَى حَدِيثِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ سَعْدٍ

354/1. Абу Ҳурайра розийаллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Одамлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Эй Аллоҳнинг расули! Биз қиёмат куни Раббимизни кўрамизми?» дейишганида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Бадр кечасида ойни кўришда қийналасизларми?» дедилар. Улар: «Йўқ, эй Аллоҳнинг расули», дейишди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Остида булут йўқ бўлса, қуёшни кўришда машаққат сезасизларми?» дегандилар, улар: «Йўқ, эй Аллоҳнинг расули», дейишди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Сизлар Уни кўрасизлар, шунингдек, Аллоҳ қиёмат куни одамларни жамлаб: «Ким булардан бирортасига ибодат қилса, унга эргашсин», дейди. Бас, ким қуёшга ибодат қилган бўлса, қуёшга эргашади. Ким ойга ибодат қилган бўлса, ойга эргашади, ким тоғутга (шайтон ёки бут) ибодат қилган бўлса, тоғутга эргашади. Бу уммат эса шундай қолади. Уларнинг ичида мунофиқлар ҳам бўлади. (Мунофиқлар ҳавзгача бирга бўлиб, кейин у ердан ҳайдалади.) Кейин Аллоҳ таоло улар танийдиган суратдан бошқа суратда келиб: «Мен сизларнинг Раббингизман», дейди. Улар: «Аллоҳ номи ила Сендан паноҳ тилаймиз. Бу бизнинг маконимиз. Раббимиз келгунича шу ерда турамиз. Агар Раббимиз келса, биз уни танирдик», дейишади. Бас, Аллоҳ улар танийдиган суратда келиб: «Мен Раббингизман», дейди. Улар: «Сен бизнинг Раббимизсан», деб Унга эргашади. Ва жаҳаннам устига сирот кўприги қўйилади. Мен ва умматим у кўприкдан биринчи бўлиб ўтувчидирлар. У кунда фақат пайғамбарлар гапиришади. Ўша кунда пайғамбарларнинг дуолари фақат «Аллоҳим саломат қил, саломат қил», дейиш бўлади, холос. Жаҳаннамда эса худди саъдон (туя ейдиган ўсимлик) тиконига ўхшаш темир илгич бор. «Саъдоннинг ўзини кўрганмисизлар?» деб сўраган эдилар, саҳобалар: «Ҳа, эй Аллоҳнинг расули», дейишди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «У темир худди ўша саъдон тиконига ўхшайди, лекин катталиги ҳажмини Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмайди. У одамларни амалларига қараб тортиб олади. Уларнинг ичида амали сабабли қолувчи мўминлар бор ва жазо олувчи, яъни илиниб қолувчилар бор. Ҳатто Аллоҳ таоло бандалари орасида ҳукм қилиб бўлиб, Ўз раҳмати ила аҳлидан кишиларни чиқаришни хоҳласа, фаришталарига Аллоҳга бирор нарсани шерик қилмаган кишиларни дўзахдан чиқаришга буюради. Аллоҳ таоло раҳм қилишни хоҳлаган кишилар «Ла илаҳа иллаллоҳ», деб айтувчилар бўлиб, улар дўзахда ҳам танилади, яъни сажда изи сабабли билинади. Дўзах одам боласининг сажда изидан бошқа барча жойини ейди. (Аммо) сажда изини ейиш дўзахга ҳаром қилинган. Улар дўзахда куйиб чиқишганида уларга ҳаёт суви қуйилади. Худди сел кўпиги донларни ўстирганидек, улар ҳам ўсишади. Кейин Аллоҳ таоло бандалари орасида ҳукм қилади. Бир киши юзи билан дўзахга юзланган ҳолда қолади. Мана шу киши жаннатга кирувчиларнинг охиргисидир. У киши: «Эй Раббим! Юзимни дўзахдан бургин, чунки унинг ҳиди мени заҳарлаб, олови куйдириб юборади», деб Аллоҳга хоҳлаганича дуо қилади. Кейин Аллоҳ таоло: «Келажакда сенга буларни берсам, ундан бошқани сўрамайсанми?» деса, у: «Йўқ! Ундан бошқасини сўрамайман», дейди. Рабби аҳду паймондан кейин унга хоҳлаганича бериб, юзини дўзахдан буриб қўяди. У киши жаннатга юзланиб уни кўрганда Аллоҳ хоҳлаганича сукут қилади. Кейин: «Эй Раббим! мени жаннат дарвозаси томонга олиб бор», дейди. Аллоҳ таоло: «Сен Мен берган нарсадан бошқа нарса сўрамасликка аҳду-паймон берган эдинг-ку, вой бўлсин сенга, эй одам боласи! Нима сени алдади?» деса, у киши: «Эй Раббим!» деб дуо қилади. Шунда Аллоҳ таоло у кишига: «Келажакда сенга уни ҳам берсам, бошқасини сўрамайсанми?» деса, у киши: «Йўқ! Сенинг азизлигинг ҳаққи, сўрамайман», дейди. Шунда Аллоҳ таоло унга аҳду-паймон қилганидан кейин сўраган нарсасини бериб, жаннат дарвозаси томонга олиб боради. У жаннат дарвозаси олдида турганида жаннат эшиги очилиб, унинг ичидаги яхшилик ва хурсандчиликни кўрганида Аллоҳ хоҳлаганича сукут қилади, кейин: «Эй Раббим! Мени жаннатга киритгин», дейди. Аллоҳ таоло: «Сенга берган нарсамдан бошқа нарса сўрамасликка аҳду-паймон қилмаганмидинг, эй одам боласи, вой бўлсин, сени нима алдади?» дейди. У киши: «Эй Раббим! Халқингнинг энг бадбахти бўлмайман», деб дуо қилишда бардавом бўлади, ҳаттоки Аллоҳ таоло ундан кулади. Аллоҳ кулиб, унга жаннатга кир, дейди. Агар жаннатга кирса, Аллоҳ у кишига: «Орзу қил», дейди. У киши Раббидан сўраб орзу қилади. Шунда Аллоҳ таоло уни ёки буни орзу қил, деб унга эслатади. Ўша кишининг орзулари ушалганида Аллоҳ таоло: «Бу ва бу миқдорича нарса сенга», дейди», дедилар.
Ато ибн Язид айтишларича, Абу Саид ал-Худрий розийаллоҳу анҳу Абу Ҳурайра розийаллоҳу анҳу билан бирга эканликларида, Абу Ҳурайранинг айтган ҳадисларидан бирортасини рад қилмадилар. Абу Ҳурайра розийаллоҳу анҳу: «Албатта Аллоҳ таоло бу кишига: «Бунинг миқдорича нарса сенга», деб айтди», деганларида Абу Саид ал-Худрий розийаллоҳу анҳу: «Эй Абу Ҳурайра! Ўн баробари сенга, деган», деб айтгандилар, Абу Ҳурайра розийаллоҳу анҳу: «Мен фақат «Бунинг миқдорича нарса сенга», деб айтганларини эшитганман», дедилар. Абу Саид ал-Худрий эса: «Гувоҳлик бераманки, мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Бунинг миқдорича ва бунга ўн баробари сенга», деб айтган сўзларини эшитганман», дедилар. Абу Ҳурайра розийаллоҳу анҳу: «Мана шу киши жаннат аҳлининг охиргиси, яъни жаннатга кирувчининг охиргиси», дедилар.    
Бу ерда юқоридаги ҳадис такрор келган.

355 - وَحَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ رَافِعٍ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّزَّاقِ أَخْبَرَنَا مَعْمَرٌ عَنْ هَمَّامِ بْنِ مُنَبِّهٍ قَالَ هَذَا مَا حَدَّثَنَا أَبُو هُرَيْرَةَ عَنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَذَكَرَ أَحَادِيثَ مِنْهَا وَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِنَّ أَدْنَى مَقْعَدِ أَحَدِكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ أَنْ يَقُولَ لَهُ تَمَنَّ فَيَتَمَنَّى وَيَتَمَنَّى فَيَقُولُ لَهُ هَلْ تَمَنَّيْتَ فَيَقُولُ نَعَمْ فَيَقُولُ لَهُ فَإِنَّ لَكَ مَا تَمَنَّيْتَ وَمِثْلَهُ مَعَهُ

355/2. Абу Ҳурайра розийаллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг баъзи ҳадисларини зикр қилиб айтдиларки: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Сизлардан бирингизнинг жаннатдаги энг яқин ўрни шуки унга (Аллоҳ) орзу қил, деб айтади. Бас, у орзу қилади ва яна орзу қилади. Унга: «Орзу қилдингми?» дейди. У: «Ҳа», дейди. «Сенга орзу қилган нарсанг ва унинг миқдорича нарса», дейди», деб айтдилар».

356 - وَحَدَّثَنِي سُوَيْدُ بْنُ سَعِيدٍ قَالَ حَدَّثَنِي حَفْصُ بْنُ مَيْسَرَةَ عَنْ زَيْدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ عَطَاءِ بْنِ يَسَارٍ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ أَنَّ نَاسًا فِي زَمَنِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالُوا يَا رَسُولَ اللهِ هَلْ نَرَى رَبَّنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ نَعَمْ قَالَ هَلْ تُضَارُّونَ فِي رُؤْيَةِ الشَّمْسِ بِالظَّهِيرَةِ صَحْوًا لَيْسَ مَعَهَا سَحَابٌ وَهَلْ تُضَارُّونَ فِي رُؤْيَةِ الْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ صَحْوًا لَيْسَ فِيهَا سَحَابٌ قَالُوا لاَ يَا رَسُولَ اللهِ قَالَ مَا تُضَارُّونَ فِي رُؤْيَةِ اللهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلاَّ كَمَا تُضَارُّونَ فِي رُؤْيَةِ أَحَدِهِمَا إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ لِيَتَّبِعْ كُلُّ أُمَّةٍ مَا كَانَتْ تَعْبُدُ فَلاَ يَبْقَى أَحَدٌ كَانَ يَعْبُدُ غَيْرَ اللهِ سُبْحَانَهُ مِنَ الأصْنَامِ وَالأنْصَابِ إِلاَّ يَتَسَاقَطُونَ فِي النَّارِ حَتَّى إِذَا لَمْ يَبْقَ إِلاَّ مَنْ كَانَ يَعْبُدُ الله مِنْ بَرٍّ وَفَاجِرٍ وَغُبَّرِ أَهْلِ الْكِتَابِ فَيُدْعَى الْيَهُودُ فَيُقَالُ لَهُمْ مَا كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ قَالُوا كُنَّا نَعْبُدُ عُزَيْرَ ابْنَ اللهِ فَيُقَالُ كَذَبْتُمْ مَا اتَّخَذَ اللهُ مِنْ صَاحِبَةٍ وَلاَ وَلَدٍ فَمَاذَا تَبْغُونَ قَالُوا عَطِشْنَا يَا رَبَّنَا فَاسْقِنَا فَيُشَارُ إِلَيْهِمْ أَلاَ تَرِدُونَ فَيُحْشَرُونَ إِلَى النَّارِ كَأَنَّهَا سَرَابٌ يَحْطِمُ بَعْضُهَا بَعْضًا فَيَتَسَاقَطُونَ فِي النَّارِ ثُمَّ يُدْعَى النَّصَارَى فَيُقَالُ لَهُمْ مَا كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ قَالُوا كُنَّا نَعْبُدُ الْمَسِيحَ ابْنَ اللهِ فَيُقَالُ لَهُمْ كَذَبْتُمْ مَا اتَّخَذَ اللهُ مِنْ صَاحِبَةٍ وَلاَ وَلَدٍ فَيُقَالُ لَهُمْ مَاذَا تَبْغُونَ فَيَقُولُونَ عَطِشْنَا يَا رَبَّنَا فَاسْقِنَا قَالَ فَيُشَارُ إِلَيْهِمْ أَلاَ تَرِدُونَ فَيُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ كَأَنَّهَا سَرَابٌ يَحْطِمُ بَعْضُهَا بَعْضًا فَيَتَسَاقَطُونَ فِي النَّارِ حَتَّى إِذَا لَمْ يَبْقَ إِلاَّ مَنْ كَانَ يَعْبُدُ الله تَعَالَى مِنْ بَرٍّ وَفَاجِرٍ أَتَاهُمْ رَبُّ الْعَالَمِينَ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى فِي أَدْنَى صُورَةٍ مِنِ الَّتِي رَأَوْهُ فِيهَا قَالَ فَمَا تَنْتَظِرُونَ تَتْبَعُ كُلُّ أُمَّةٍ مَا كَانَتْ تَعْبُدُ قَالُوا يَا رَبَّنَا فَارَقْنَا النَّاسَ فِي الدُّنْيَا أَفْقَرَ مَا كُنَّا إِلَيْهِمْ وَلَمْ نُصَاحِبْهُمْ فَيَقُولُ أَنَا رَبُّكُمْ فَيَقُولُونَ نَعُوذُ بِاللهِ مِنْكَ لاَ نُشْرِكُ بِاللهِ شَيْئًا مَرَّتَيْنِ أَوْ ثَلاَثًا حَتَّى إِنَّ بَعْضَهُمْ لَيَكَادُ أَنْ يَنْقَلِبَ فَيَقُولُ هَلْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُ آيَةٌ فَتَعْرِفُونَهُ بِهَا فَيَقُولُونَ نَعَمْ فَيُكْشَفُ عَنْ سَاقٍ فَلاَ يَبْقَى مَنْ كَانَ يَسْجُدُ لِلَّهِ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ إِلاَّ أَذِنَ اللهُ لَهُ بِالسُّجُودِ وَلاَ يَبْقَى مَنْ كَانَ يَسْجُدُ اتِّقَاءً وَرِيَاءً إِلاَّ جَعَلَ اللهُ ظَهْرَهُ طَبَقَةً وَاحِدَةً كُلَّمَا أَرَادَ أَنْ يَسْجُدَ خَرَّ عَلَى قَفَاهُ ثُمَّ يَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ وَقَدْ تَحَوَّلَ فِي صُورَتِهِ الَّتِي رَأَوْهُ فِيهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ فَقَالَ أَنَا رَبُّكُمْ فَيَقُولُونَ أَنْتَ رَبُّنَا ثُمَّ يُضْرَبُ الْجِسْرُ عَلَى جَهَنَّمَ وَتَحِلُّ الشَّفَاعَةُ وَيَقُولُونَ اللهُمَّ سَلِّمْ سَلِّمْ قِيلَ يَا رَسُولَ اللهِ وَمَا الْجِسْرُ قَالَ دَحْضٌ مَزِلَّةٌ فِيهِ خَطَاطِيفُ وَكَلاَلِيبُ وَحَسَكٌ تَكُونُ بِنَجْدٍ فِيهَا شُوَيْكَةٌ يُقَالُ لَهَا السَّعْدَانُ فَيَمُرُّ الْمُؤْمِنُونَ كَطَرْفِ الْعَيْنِ وَكَالْبَرْقِ وَكَالرِّيحِ وَكَالطَّيْرِ وَكَأَجَاوِيدِ الْخَيْلِ وَالرِّكَابِ فَنَاجٍ مُسَلَّمٌ وَمَخْدُوشٌ مُرْسَلٌ وَمَكْدُوسٌ فِي نَارِ جَهَنَّمَ حَتَّى إِذَا خَلَصَ الْمُؤْمِنُونَ مِنَ النَّارِ فَوَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ مَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ بِأَشَدَّ مُنَاشَدَةً لِلَّهِ فِي اسْتِقْصَاءِ الْحَقِّ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ لِلَّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ لِإِخْوَانِهِمِ الَّذِينَ فِي النَّارِ يَقُولُونَ رَبَّنَا كَانُوا يَصُومُونَ مَعَنَا وَيُصَلُّونَ وَيَحُجُّونَ فَيُقَالُ لَهُمْ أَخْرِجُوا مَنْ عَرَفْتُمْ فَتُحَرَّمُ صُوَرُهُمْ عَلَى النَّارِ فَيُخْرِجُونَ خَلْقًا كَثِيرًا قَدْ أَخَذَتِ النَّارُ إِلَى نِصْفِ سَاقَيْهِ وَإِلَى رُكْبَتَيْهِ ثُمَّ يَقُولُونَ رَبَّنَا مَا بَقِيَ فِيهَا أَحَدٌ مِمَّنْ أَمَرْتَنَا بِهِ فَيَقُولُ ارْجِعُوا فَمَنْ وَجَدْتُمْ فِي قَلْبِهِ مِثْقَالَ دِينَارٍ مِنْ خَيْرٍ فَأَخْرِجُوهُ فَيُخْرِجُونَ خَلْقًا كَثِيرًا ثُمَّ يَقُولُونَ رَبَّنَا لَمْ نَذَرْ فِيهَا أَحَدًا مِمَّنْ أَمَرْتَنَا ثُمَّ يَقُولُ ارْجِعُوا فَمَنْ وَجَدْتُمْ فِي قَلْبِهِ مِثْقَالَ نِصْفِ دِينَارٍ مِنْ خَيْرٍ فَأَخْرِجُوهُ فَيُخْرِجُونَ خَلْقًا كَثِيرًا ثُمَّ يَقُولُونَ رَبَّنَا لَمْ نَذَرْ فِيهَا مِمَّنْ أَمَرْتَنَا أَحَدًا ثُمَّ يَقُولُ ارْجِعُوا فَمَنْ وَجَدْتُمْ فِي قَلْبِهِ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ مِنْ خَيْرٍ فَأَخْرِجُوهُ فَيُخْرِجُونَ خَلْقًا كَثِيرًا ثُمَّ يَقُولُونَ رَبَّنَا لَمْ نَذَرْ فِيهَا خَيْرًا وَكَانَ أَبُو سَعِيدٍ الْخُدْرِيُّ يَقُولُ إِنْ لَمْ تُصَدِّقُونِي بِهَذَا الْحَدِيثِ فَاقْرَءُوا إِنْ شِئْتُمْ ( إِنَّ الله لاَ يَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ وَإِنْ تَكُ حَسَنَةً يُضَاعِفْهَا وَيُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْرًا عَظِيمًا ) فَيَقُولُ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ شَفَعَتِ الْمَلاَئِكَةُ وَشَفَعَ النَّبِيُّونَ وَشَفَعَ الْمُؤْمِنُونَ وَلَمْ يَبْقَ إِلاَّ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ فَيَقْبِضُ قَبْضَةً مِنَ النَّارِ فَيُخْرِجُ مِنْهَا قَوْمًا لَمْ يَعْمَلُوا خَيْرًا قَطُّ قَدْ عَادُوا حُمَمًا فَيُلْقِيهِمْ فِي نَهَرٍ فِي أَفْوَاهِ الْجَنَّةِ يُقَالُ لَهُ نَهَرُ الْحَيَاةِ فَيَخْرُجُونَ كَمَا تَخْرُجُ الْحِبَّةُ فِي حَمِيلِ السَّيْلِ أَلاَ تَرَوْنَهَا تَكُونُ إِلَى الْحَجَرِ أَوْ إِلَى الشَّجَرِ مَا يَكُونُ إِلَى الشَّمْسِ أُصَيْفِرُ وَأُخَيْضِرُ وَمَا يَكُونُ مِنْهَا إِلَى الظِّلِّ يَكُونُ أَبْيَضَ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللهِ كَأَنَّكَ كُنْتَ تَرْعَى بِالْبَادِيَةِ قَالَ فَيَخْرُجُونَ كَاللُّؤْلُؤِ فِي رِقَابِهِمُ الْخَوَاتِمُ يَعْرِفُهُمْ أَهْلُ الْجَنَّةِ هَؤُلاَءِ عُتَقَاءُ اللهِ الَّذِينَ أَدْخَلَهُمُ اللهُ الْجَنَّةَ بِغَيْرِ عَمَلٍ عَمِلُوهُ وَلاَ خَيْرٍ قَدَّمُوهُ ثُمَّ يَقُولُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ فَمَا رَأَيْتُمُوهُ فَهُوَ لَكُمْ فَيَقُولُونَ رَبَّنَا أَعْطَيْتَنَا مَا لَمْ تُعْطِ أَحَدًا مِنَ الْعَالَمِينَ فَيَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي أَفْضَلُ مِنْ هَذَا فَيَقُولُونَ يَا رَبَّنَا أَيُّ شَيْءٍ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا فَيَقُولُ رِضَايَ فَلاَ أَسْخَطُ عَلَيْكُمْ بَعْدَهُ أَبَدًا قَالَ مسْلِم قَرَأْتُ عَلَى عِيسَى بْنِ حَمَّادٍ زُغْبَةَ الْمِصْرِيِّ هَذَا الْحَدِيثَ فِي الشَّفَاعَةِ وَقُلْتُ لَهُ أُحَدِّثُ بِهَذَا الْحَدِيثِ عَنْكَ أَنَّكَ سَمِعْتَ مِنَ اللَّيْثِ بْنِ سَعْدٍ فَقَالَ نَعَمْ قُلْتُ لِعِيسَى بْنِ حَمَّادٍ أَخْبَرَكُمُ اللَّيْثُ بْنُ سَعْدٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ سَعِيدِ بْنِ أَبِي هِلاَلٍ عَنْ زَيْدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ عَطَاءِ بْنِ يَسَارٍ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ أَنَّهُ قَالَ قُلْنَا يَا رَسُولَ اللهِ أَنَرَى رَبَّنَا قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ هَلْ تُضَارُّونَ فِي رُؤْيَةِ الشَّمْسِ إِذَا كَانَ يَوْمٌ صَحْوٌ قُلْنَا لاَ وَسُقْتُ الْحَدِيثَ حَتَّى انْقَضَى آخِرُهُ وَهُوَ نَحْوُ حَدِيثِ حَفْصِ بْنِ مَيْسَرَةَ وَزَادَ بَعْدَ قَوْلِهِ بِغَيْرِ عَمَلٍ عَمِلُوهُ وَلاَ قَدَمٍ قَدَّمُوهُ فَيُقَالُ لَهُمْ لَكُمْ مَا رَأَيْتُمْ وَمِثْلُهُ مَعَهُ قَالَ أَبُو سَعِيدٍ بَلَغَنِي أَنَّ الْجِسْرَ أَدَقُّ مِنَ الشَّعْرَةِ وَأَحَدُّ مِنَ السَّيْفِ وَلَيْسَ فِي حَدِيثِ اللَّيْثِ فَيَقُولُونَ رَبَّنَا أَعْطَيْتَنَا مَا لَمْ تُعْطِ أَحَدًا مِنَ الْعَالَمِينَ وَمَا بَعْدَهُ فَأَقَرَّ بِهِ عِيسَى بْنُ حَمَّادٍ
وحَدَّثَنَاه أَبُو بَكْرِ بْنُ أَبِي شَيْبَةَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ عَوْنٍ حَدَّثَنَا هِشَامُ بْنُ سَعْدٍ حَدَّثَنَا زَيْدُ بْنُ أَسْلَمَ بِإِسْنَادِهِمَا نَحْوَ حَدِيثِ حَفْصِ بْنِ مَيْسَرَةَ إِلَى آخِرِهِ وَقَدْ زَادَ وَنَقَصَ شَيْئًا

356/3. Абу Саид ал-Худрий розийаллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Албатта одамлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Эй Аллоҳнинг расули! Қиёмат куни Раббимизни кўрамизми?» дейишганида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳа, пешин вақтида булут йўқ бўлиб, осмон мусаффо турганида қуёшни кўришга қийналасизларми? Бадр кечасида булут йўқ бўлиб, мусаффо турганида ойни кўришда машаққат сезасизларми?» деганларида, улар: «Йўқ, эй Аллоҳнинг расули», дейишди. У зот: «Бу икковини кўришда машаққат сезмаганингиздек, қиёмат куни Аллоҳ таолони кўришда машаққат сезмайсизлар. Қиёмат куни бўлганида бир нидо қилувчи: «Ҳар бир уммат нимага ибодат қилган бўлса, ўшанга эргашсин», деб нидо қилади. Аллоҳдан бошқа бут-санамларга ибодат қилувчи ҳеч бир киши қолмайди, барчаси дўзахга тушади. Ҳаттоки, Аллоҳга ибодат қилган итоаткор, фожир ва аҳли китоблардан айримларигина қолади. Яҳудийлар чақирилиб: «Нимага ибодат қилардинглар?» дейилса, улар: «Алоҳнинг ўғли Узайрга», дейишади. «Ёлғон гапирдинглар, Аллоҳ бирор хотин ва фарзандни тутмаган. Ўзи сизлар нима талаб қиласизлар?» дейилса, улар: «Эй Раббимиз! Биз чанқадик, бизни сув ила сийлагин», дейишади. Уларга: «Сувга тушмайсизларми?» деб дўзахга тўплаб олиб боришади. У ерда гўёки жимирлаб турган саробни (кўришади), унга ташланишади. Кейин насронийлар чақирилиб: «Нимага ибодат қилардинглар?» дейилса, улар: «Аллоҳнинг ўғли Масиҳга ибодат қилар эдик», дейишади. «Ёлғон гапирдинглар, Аллоҳ бирор хотин ва фарзандни тутмаган. Ўзи сизлар нима талаб қиласизлар?» дейилса, улар: «Эй Раббимиз! Биз чанқадик, бизни сув ила сийлагин», дейишади. Бас, уларга: «Сувга тушмайсизларми?» деб дўзахга тўплаб олиб боришади. У ерда гўёки жимирлаб турган саробни кўриб, унга ташланишади. У ерда Аллоҳга ибодат қилган итоаткор ва фожирлардан бошқа ҳеч ким қолмайди. Оламлар Рабби улар кўрган суратдан кичикроқ суратда келиб: «Нимани кутмоқдасизлар?» дейди. Барча уммат ибодат қилган нарсасига эргашади. Улар: «Эй Раббимиз! Биз дунёда инсонларга муҳтож бўлсак-да, улар билан дўстлашмасдан ажралдик», дейишади. У: «Мен Раббингизман», дейди. Улар: «Аллоҳ номи ила Сендан паноҳ тилаймиз, Аллоҳга бирор нарсани шерик қилмаймиз», деб икки ёки уч бора айтишади, ҳатто баъзилари тўғри йўлдан оғиб кетишларига оз қолади. У: «Сизлар билан улар ўртангизда таниладиган бирор белги борми?» деса, улар: «Ҳа», деб болдирларини очишади. Ўшанда ўз ихтиёри ила сажда қилувчиларга сажда қилишга изн берилади. Аммо (бировдан) қўрқиб ёки риё қилган ҳолда сажда қилувчиларнинг орқалари эса бир табақа қилиб қўйилади. Ҳар гал сажда қилишни хоҳлашганида орқаларига ағанаб кетишади. Кейин бошларини кўтаришса, ҳалиги кўринган (кичикроқ) суратдан ўзгариб, аввалги суратида кўринади. (Демак, мунофиқлар Аллоҳни ҳақиқий суратда кўра олишмайди.) Бас, У: «Мен Раббингизман», деса, улар: «Сен Раббимизсан», дейишади. Сўнгра жаҳаннам устига кўприк ўрнатилиб, шафоатга изн берилади. Улар: «Аллоҳим, омонда қил, омонда қил», деб айтишади», дедилар. «Эй Аллоҳнинг расули! Кўприк нима?» дейишганда, у зот: «Оёқ ўрнашмайдиган сирпанчиқ макон бўлиб, у ерда чангак, илгичли темир ва Нажд ерларида ўсадиган тиканли нарсалар бўлиб, у саъдон, дейилади. Мўминлар у ердан чақмоқ, шамол, қуш ва аравали чопқир отлар каби кўз юмиб-очгунча тез ўтишади. Бир қисми саломат қолиб нажот топади. Яна бир қисми тирналиб халос бўлади. Ва яна бир қисми тўплаб турилиб жаҳаннамга қулатилади. Ҳаттоки мўминлар дўзахдан халос бўлишади. Менинг жоним Унинг ядида бўлган Зотга қасамки, ўша қиёмат куни мўминларчалик дўзахдаги биродарларига Аллоҳдан ҳақнинг талабида ёлборган бирор кишини кўрмайсиз. Улар: «Эй Раббимиз, улар биз билан рўза тутиб, намоз ўқиб, ҳаж қилишган», деб айтишади. Шунда уларга: «Таниган кишиларни чиқаринглар», дейилади. Уларнинг суратлари дўзахга (тушиши) ҳаром қилинади. Мўминлар кўп халойиқни у ердан олиб чиқишади. Дўзахга тушганларнинг болдир ва тиззалари ярмигача олов теккан бўлади. Мўминлар: «Эй Раббимиз! Буюрган кишиларингдан ҳеч бир киши қолмади», деб айтишади. Уларга: «Қайтинглар! Қалбида динор миқдорича яхшилиги бор кишиларни топсанглар, уларни ҳам олиб чиқинглар», дейилади. Бас, улар кўплаб халойиқни олиб чиқишади. Сўнгра яна мўминлар: «Эй Раббимиз! Бизларга буюрган кишиларингдан ҳеч бир кишини қолдирмадик», дейишади. Сўнгра Аллоҳ: «Қайтинглар, кимнинг қалбида ярим динор миқдорича яхшилик топсангизлар, уларни олиб чиқинглар», дейди. Улар кўплаб халойиқни олиб чиқишади. Кейин яна мўминлар: «Эй Раббимиз! Бизга буюрган бирор кишини қолдирмадик», дейишганида, Аллоҳ: «Қайтинглар, кимнинг қалбида зарра миқдорича яхшилик топсанглар, уни чиқаринглар», дейди. Мўминлар кўплаб халойиқни олиб чиқишади. Мўминлар яна: «Эй Раббимиз! Биз у ерда бирор яхшилик қилганни қолдирмадик», дейишади», дедилар.
Абу Саид: «Агар бу ҳадис эканини тасдиқлай олмасанглар, мана бу оятни ўқинглар», деб айтдилар: «Шубҳасиз, Аллоҳ бировга бир зарра вазнича зулм қилмас. Агар (заррача) яхшилик бўлса, уни бир неча баробар қилур ва яна Ўз ҳузуридан улуғ ажр ато қилур» (Нисо сураси, 40-оят).
«Аллоҳ: «Фаришталар, пайғамбарлар ва мўминлар шафоат қилишди. Фақатгина раҳм қилгувчиларнинг раҳмлиси (Аллоҳ)гина қолди», деб айтади-да, дўзахдан бир тўп жамоани олиб, ундан ҳеч яхшилик қилмаган, кўмирга айланиб кетган бир қавмни чиқаради, жаннат оғзидаги ҳаёт анҳори деб номланувчи бир анҳорга улоқтирса, улар у ердан худди сел суви ўзидаги нарсаларни олиб келиб, унинг устидан униб чиққани каби униб чиқишади. Қарамайсизларми? Ўша селдан кейин қуёшга қараб тош ё дарахтлар устида сариқ ёки яшил бўлиб унади. Сояга қарагани оқ бўлиб унади», десалар, саҳобалар: «Эй Аллоҳнинг расули, сиз гўёки яйловда яшаб, у ерда меҳнат қилган кишига ўхшайсиз (яъни, у ердаги ҳолатни биласиз-а)», дейишди. (Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сўзларида давом этиб): «Улар у ердан чиқишганида худди гарданларида гавҳарга ўхшаш узуксимон нарса бўлди. Жаннат аҳллари уларни «Аллоҳнинг озод этган қуллари», деб танишади. Аллоҳ бирор яхшилик ва бирор амал қилишмаган бўлса ҳам уларни жаннатига киритади. Сўнгра Аллоҳ: «Жаннатга киринглар, нимани кўрсангизлар, ўша нарса сизларга», дейди. Улар: «Эй Раббимиз, оламда ҳеч кимга бермаган нарсангни бизга ато қилдинг», дейишади Аллоҳ: «Сизларга Менинг ҳузуримда бундан ҳам афзал нарса бор», дейди. Улар: «Эй Раббимиз, қайси нарса бизга ато қилган нарсангдан афзал?» дейишса, Аллоҳ: «Менинг розилигим, бу кундан кейин ҳеч ғазаб қилмайман», дейди», дедилар.
Имом Муслим айтдилар: «Мен Исо ибн Ҳаммодга «Сиз «Шафоат» бобида айтган бу ҳадисни Лайс ибн Саъддан эшитганмисиз?» десам, у зот: «Ҳа», дедилар. Мен: «Бу ҳадисни сизларга Холид ибн Язид розийаллоҳу анҳу Саид ибн Абу Ҳилол розийаллоҳу анҳудан, у эса Зайд ибн Асламдан, у эса Ато ибн Ясор розийаллоҳу анҳудан, у эса Абу Саид ал-Худрий розийаллоҳу анҳудан ривоят қилиб қуйидагилар, яъни «Эй Аллоҳнинг расули! Раббимизни кўрамизми?» деганимизда, у зот: «Булут бўлмасдан, мусаффо кунда қуёшни кўришдан бирор нарса монеълик қиладими?» деганларида, биз: «Йўқ», дедик», ҳадисини давом эттириб, охирида «амал ва яхшилик қилмаган бўлсангиз ҳам» сўзидан кейин: «Сизларга кўрган нарсаларингиз ва ўша баробаридаги нарса ато этилди», деган сўзни зиёда қилдилар. Абу Саид ал-Худрий: «Бизга етиб келишича, албатта (сирот) кўприги тукдан майин, қиличдан ўткирдир», дедилар. Уларнинг: «Эй Раббимиз, бизга ато қилган нарсангни оламда бирор кишига бермагансан», деган сўзлари ва ундан кейингиси Лайс ривоят қилган ривоятда йўқ», десам, Исо ибн Ҳаммод бунга иқрор бўлдилар».
Бу ерда юқоридаги ҳадис баъзи зиёдалик ва қўшимчаси билан такрор келган.